De aantrekkingskracht van alternatieve verklaringen voor grote gebeurtenissen


Waarom gelooft iemand in complottheorieën? ‘Het geeft een uniek, narcistisch gevoel om als enige de wereld achter de wereld te zien.’


De aanslagen in 2001 op de Twin Towers in New York zijn niet het werk van Osama bin Laden, maar een minutieus georkestreerde actie van de CIA, om een oorlog met Irak uit te lokken.

En wat heeft Hitler gemeen met Elvis Presley en rapper Tupac? De drie stierven niet zoals aangenomen. Meer nog: de Duitse dictator leefde na de Tweede Wereldoorlog rustig verder in Argentinië. In het graf van de Amerikaanse rocker met kuif liggen dan weer de resten van een maffioso. En Tupac, zogezegd in 1996 doodgeschoten, ensceneerde zijn eigen einde om uit de spotlights te blijven. En o ja, de maanlanding van 1969 is fake news.

Wie complottheorieën zoekt, die vindt ze. Het internet staat vol met alternatieve verklaringen voor feiten en gebeurtenissen van betekenis. En hoewel die doorgaans geen aandacht van wetenschappers of media krijgen, kunnen ze toch rekenen op een hardnekkige aanhang. Ook in België, getuige het debat woensdagavond aan de UGent, waar filosoof Maarten Boudry het opnam tegen Coen Vermeeren, Nederlander en schrijver van diverse complotboeken.

Vanwaar die aantrekkingskracht? Heel eenvoudig: een complottheorie biedt een vorm van zekerheid, zegt de Leuvense filosoof Massimiliano Simons. ‘De klassieke kaders van gezag vielen weg, zoals religie, politiek en zelfs de wetenschap. De ene dag zegt een studie dat chocolade kankerverwekkend is, de andere dag staat het tegenovergestelde in de krant: chocolade maakt net gelukkig. Niets of niemand valt nog te vertrouwen. Een complottheorie probeert aan die algemene sfeer te ontsnappen, door zogezegd de echte waarheid na te streven.’

Volgens Simons is een complottheorie een ‘uitvergroting’ van wat velen dagelijks aan onzekerheid ervaren en ‘valt het daarom niet uit te roeien’.


Toeval bestaat niet

Boudry twijfelde over zijn deelname aan het debat in Gent. ‘Vriend en vijand raadden het me af. Gaf ik de complottheoretici daardoor niet meer geloofwaardigheid? Ik vond van niet. Waar trek je de grens? Ik ga tenslotte ook in discussie met homeopaten en religieuze gelovigen, die ook van alles beweren op onwetenschappelijke basis.’

Volgens Boudry zijn complottheorieën van alle tijden, alleen heette dat vroeger anders. ‘In oudere samenlevingen en bij primitievere volkeren gebeurde namelijk nooit iets zonder reden. Ofwel lag een kwade God aan de grondslag, ofwel heksen of tovenaars. Het idee dat shit happens mag gerust modern heten, net zoals het concept van toeval. Complotdenkers geloven ook altijd dat achter feiten van grote omvang een even grote oorzaak of organisatie zit. Nine eleven opgezet door een baardige man in een grot, dat lijkt niet in overeenstemming met de aard van de feiten. Dus moet het wel een geheimzinnige organisatie als de CIA zijn.’

Wat de aantrekkingskracht deels ook mee verklaart: de snelle verspreiding via het internet en de handig geconstrueerde filmpjes. Maar evengoed het eergevoel. ‘Complotdenkers voelen zich als de gevangenen die ontsnapten uit de grot van Plato, en de werkelijke wereld zagen. Die inwijding geeft een uniek, bijna narcistisch gevoel. Je bent namelijk een van de weinigen die toegang krijgen tot de werkelijkheid achter de werkelijkheid. De rest die niet wil zien of begrijpen noemen ze sheeple – een neerbuigende samentrekking tussen sheep en people.’


Geloven ze dat écht?

Hoe dan met complotdenkers omgaan? Compleet negeren? Simons vindt van niet, of toch niet altijd. ‘Zoek eerder een gemeenschappelijke grond om over te discussiëren. Met klimaatsceptici, die de opwarming van de aarde afdoen als een verzinsel tegen het kapitalisme, kun je bijvoorbeeld over het belang van ecologie voor de globale economie praten.’

Boudry volgt dat. Maar volgens hem blijft de vraag of complotdenkers wel echt geloven wat ze beweren te geloven. ‘Zo begrijp ik niet dat Peter Vereecke, die het debat aan de UGent organiseerde en ten stelligste gelooft in chemtrails, nog naar buiten durft. Volgens hem bevatten de vliegtuigsporen in de lucht allerhande chemicaliën, om mensen te vergiftigen of te bedwelmen. Wie dat werkelijk gelooft, blijft toch binnen? Niet?’


DS, 17-03-2018 (Maarten Goethals)