Negen steden: het perfecte anti-reisboek


Negen steden is een geschiedeniscursus met de kracht van een avonturenboek en de eruditie van een ideeënroman, een hallucinant zwerfboek over de Balkan. Guido Snel fileert het begrip met passie.


Guido Snel, Negen steden. Europa van Wenen naar Istanbul
De Arbeiderspers, 560 blz.


De titel van dit boek is een raadsel: wat wordt er bedoeld met negen steden tussen Wenen en Istanbul? Het antwoord is het cliché dat we allemaal kennen, het hersenspinsel om onze Europese achterbuurt te benoemen, de schuilplaats van onze duistere neuroses en obsessies. Precies: de Balkan.

De overige zeven steden zijn: Boedapest (Hongarije), Sarajevo en Srebrenica (Bosnië), Subotica, Novi Sad en Belgrado (Servië) en Zagreb (Kroatië). Guido Snel is taaltovenaar, reizend schrijver en vertaler. Zijn boek is vele boeken: een anti-reisboek dat een perfect reisboek is, een geschiedeniscursus met de kracht van een avonturenboek en de eruditie van een ideeënroman. Het is tevens een vriendenboek, vol liefde voor levende en dode zielsverwanten. Het is zonder twijfel een politiek boek, wars van clichés, eenduidigheid en valse mythes. Het is een caleidoscopisch, bijwijlen hallucinant zwerfboek, waarin de schrijver naar eigen zeggen ‘een tijdlandschap met de lezer creëert’. Wat nog meer? Een heerlijke omgevallen boekenkast, want zowat de hele literatuurgeschiedenis komt voorbij. Men hoort weleens dat zoiets een nadeel is, ik vind het geweldig, want dankzij dit boek ontdek je tientallen andere boeken, en wat wil je nog meer als lezer? Ik doe een greep uit de auteurs: Canetti, Tišma, Kafka, Pamuk, Andrić, Kiš, Magris, Handke, Agatha Christie, Tanpınar en minder bekende zoals Semezdin Mehmedinović. Ze zijn allemaal achterin het boek geïnventariseerd voor wie honger krijgt naar meer.

Guido Snel fileert genadeloos en met passie het begrip Balkan omdat het ons, West-Europeanen, de valse zekerheid geeft dat wij een ijkpunt van vooruitgang zouden zijn en dat ginds de barbarij begint. Hij reist van de ene stad naar de andere, laat geen enkel verhaal onverteld en ontmoet onderweg de grootste geesten. Hij filosofeert met hen over talen en vertalen, over nationalisme en oorlog, over liefde en rouw, en over leeuwinnenmelk en raki. Taalminnaars laat Snel snoepen van verhalen over de herkomst van woorden. Niet zelden gebruikt hij metaforen voor meerduidigheid, zoals een tapijt uit Tasjkent dat aan weerszijden verschillende patronen heeft, gemaakt door wevers die volmaakt op elkaar ingespeeld moesten zijn. Of hij schetst een indruk van Joegoslavië (waarnaar hij volgens mij wat heimwee heeft) en gebruikt het voorbeeld van het wereldvermaarde, veeltalige theater ‘KPGT’ (een letterwoord met vier verschillende Balkanwoorden voor theater).


Nuance

Hoe meer je leest, hoe meer de politieke boodschap naar voren komt. Snel slaagt erin om eeuwen geschiedenis in een alinea samen te vatten, bijvoorbeeld over het ontstaan en de ondergang van grote imperia (tsaristisch Rusland, het Ottomaanse rijk, de Habsburgse Dubbelmonarchie) en na te gaan hoe we met de erfenis ervan omgaan, hoe ideologieën ons leiden of misleiden, en hoe vrijheidshelden kunnen ontaarden tot tirannen (Orban). Hij wijst op een van de grootste valkuilen voor verhalenvertellers en geschiedschrijvers: het methodologisch nationalisme, waarbij ze enkel de vragen stellen die in hun eigen nationale gezichtsveld vallen, omdat ze alleen die vragen kúnnen stellen, omdat hun wereld begrensd wordt door hun eigen perceptie. Grenzen, grensvrees en grenzen als wonden vormen een ander motief. De auteur geeft ons een inkijk in het ontstaan van het beruchte Hongaarse hek en de stilzwijgend gedoogde muur van geweld tussen Kroatië en Bosnië.

Alle wegen leiden naar Istanbul, de metropool, de hoofdstad van ‘de Balkan’, waaraan Snel duidelijk zijn hart heeft verpand. Hij verdiept zich op een buitengewone manier in de discussie over Turkijes toetreding tot de EU – nog nooit heb ik zo’n genuanceerde opinie gelezen – en in de betekenis van Istanbul als metafoor, als poort van het Oosten, die uitzicht biedt op het Westen, op het verlangen naar verlicht denken. De reis van Snel eindigt op een vroegere begraafplaats, waar de zeventiende-eeuwse Ottomaanse reisschrijver Evliya Çelebi zou liggen, die als gezant van de sultan en bevoorrechte getuige door de Balkan trok en zijn indrukken opschreef in Zichtbare steden. Deze indrukken lopen als een rode draad door het boek en pleiten – andermaal – voor een veel genuanceerder beeld van de Ottomaanse aanwezigheid op de Balkan dan men gemeenzaam aanneemt.

Negen steden is een belangrijk en noodzakelijk boek. Het deed me vaak denken aan Steden van Stefan Hertmans uit 1998: hetzelfde vuur, dezelfde grondigheid, dezelfde luciditeit. Wie houdt van reizen, van gelaagde geschiedschrijving, van een genuanceerde visie op Oost-Europa en van meeslepende verhalen, weet wat te doen.


DSL, 20-08-2022 (Johan de Boose)