Lastige Bijbelteksten moet je tegendraads lezen


In de Bijbel staan genoeg discutabele passages, weet Annemie Dillen. Maar dat moet je niet aangrijpen om de eucharistieviering op televisie te willen schrappen.


De passage uit de brief aan de Efeziërs, in de Bijbel toegeschreven aan Paulus, over onderdanigheid van vrouwen aan hun man, riep veel weerstand op toen die op radio en televisie klonk tijdens de eucharistieviering van afgelopen zondag (DS 26 augustus). Terecht, want het is een onvoorstelbaar lastige passage. Vrouwen moeten zich toch niet zomaar ‘schikken’ naar hun man, zoals de tekst lijkt te suggereren.

‘Texts of terror’ noemen Bijbelwetenschappers dit soort teksten: zeer lastige teksten waar we vandaag tegenaan lopen. Binnen de katholieke traditie zul je nauwelijks mensen tegenkomen die een letterlijke lezing van deze teksten verdedigen en die zeggen dat we vandaag ook zomaar moeten uitvoeren wat er staat, dat vrouwen onderdanig moeten zijn aan hun man. Decennia geleden al wees paus Johannes-Paulus II erop dat deze tekst over wederkerige liefde gaat (want er staat ook dat mannen hun vrouw moeten liefhebben), niet over onderdanigheid.

De vraag is hoe christenen met dergelijke patriarchale teksten moeten omgaan. Daarover lopen de meningen uit elkaar. Sommigen stellen voor om de teksten te schrappen uit de Bijbel of uit de liturgie. Dat gebeurt hier en daar, en dan worden deze teksten niet meer gelezen of gehoord. Die strategie houdt ook nadelen in: mensen leren dan niet dat de Bijbel zeer complex is, en voelen zich naderhand bedrogen (‘we wisten niet dat de Bijbel ook zoveel vreselijke passages bevat’). Ze projecteren niet zelden al het negatieve op andere godsdiensten en vergeten dat ook in de eigen heilige Schrift best veel lastige passages staan.


Alles schrappen?

Lastige passages schrappen is een eindeloos proces. Geweld, slavernij, negatieve visies over joden, we vinden het allemaal in de Bijbel – en ook in heel veel andere literatuur – maar moet daarom alles geschrapt? Doen we er niet veel beter aan om zaken uit te leggen, te duiden, te wijzen op het gegeven dat dit soort visie vandaag niet aanvaardbaar is, zoals nu ook stilaan gebeurt bij bijvoorbeeld standbeelden van Leopold II, waarbij uitgelegd wordt dat de daden van de voormalige koning tegenover Congo niet goed te praten zijn.

Deze uitleg is er jammer genoeg niet gekomen tijdens de eucharistieviering die publiekelijk werd uitgezonden. Een gemiste kans. Maar het feit dat het publieke debat over deze tekst op gang komt, biedt mij de mogelijkheid om expliciet te zeggen dat visies die vrouwen in gezinscontext onderdrukken, ingaan tegen de geest van de christelijke boodschap. Meer nog: ik vind dat theologen of gelovigen die proberen om deze vrouwonvriendelijke passages te ‘redden’ door er een voor hun aanvaardbare uitleg aan te geven, de ernst van de zaak niet erkennen. Sommigen zeggen dat de Bijbelse teksten in vergelijking met de Grieks-Romeinse context waarin ze ontstonden eigenlijk veel positiever zijn voor vrouwen en mannen. Anderen zullen andere elementen uit de Bijbel en de christelijke traditie aanreiken en stellen dat de boodschap van naastenliefde of Gods bekommernis voor iedereen, mannen en vrouwen, de kern is, en dat we niet te veel aandacht moeten schenken aan de zogenaamde ‘huistafels’ – de tekst uit de Efeziërsbrief waarover het hier gaat. Nog anderen gaan taalkundig analyseren wat er in het Grieks juist stond. Deze visies zijn niet onwaar, maar gaan niet ver genoeg.

De Bijbelse tekst over vrouwen die zich aan hun man moeten onderwerpen, is zeer problematisch. We mogen die in geen geval letterlijk nemen en hij vraagt om een vorm van ‘tegendraads lezen’. We kunnen de teksten blijven lezen, maar moeten zoeken naar wat zo’n ‘onaanvaardbare tekst’ vanuit hedendaags ethisch perspectief nog kan betekenen. Alvast dit: we worden ons door deze discussie weer bewust van de uitdaging die gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen meebrengt, en we worden ertoe aangezet om te zoeken naar wat dit vandaag in gezinnen kan betekenen. Het is een uitdaging voor elk koppel om gelijkwaardigheid in de praktijk om te zetten. Zoiets veronderstelt gelijkwaardige, wederkerige dialoog en respect in relaties.


‘De waarheid’

Onderdanigheid van vrouwen gaat niet alleen in tegen ons hedendaags denken, maar is een risicofactor voor huiselijk geweld. Een grote waarschuwing dus: pas de tekst niet letterlijk toe en zoek niet achter elke losse zin ‘de waarheid’. Dat geldt niet alleen voor deze tekst, maar ook voor veel andere religieuze en andere teksten.

Precies daarom is het zo belangrijk dat de teksten blijven klinken, en dat eucharistievieringen worden uitgezonden. Als mensen niet vertrouwd zijn met religieuze taal, is de kans dat ze die letterlijk gaan interpreteren nog groter. De meeste Vlaamse katholieken gaan op een symbolische manier met de Bijbel om. Het godsdienstonderwijs speelt daarbij een belangrijke rol. Het zijn vaak buitenstaanders die dergelijke teksten moeilijk kunnen plaatsen.

In een eucharistie is er een kans om duiding te geven bij de schriftlezingen, en dat gebeurt jammer genoeg niet altijd even adequaat. Maar daaruit besluiten dat eucharistievieringen niet meer publiekelijk mogen uitgezonden worden omdat er aanstootgevende teksten in gelezen worden, gaat te ver. Eucharistievieringen op televisie en radio zijn en blijven voor veel mensen belangrijk.

Het zou iets heel anders zijn mocht een priester ook in de homilie verdedigen dat de vrouw zich in alle omstandigheden moet schikken naar haar man en zonder meer de tekst letterlijk verdedigen. Dan had ik de opschudding nog kunnen begrijpen. Nu gaat het over een Bijbeltekst die deel uitmaakt van het erfgoed en een plaats krijgt in het geheel van de beleving van de eucharistieviering. De tekst verdient toelichting, reflectie, duiding, en juist in het ‘worstelen met Bijbelse teksten’ ligt vaak de kracht – hoe moeilijk dit ook is.


Blog DS, 28-08-2018 (Annemie Dillen, Hoogleraar pastoraaltheologie en empirische theologie - KU Leuven)