Handelt Poetin rationeel?


Poetin is niet gek, schrijft Eelco Runia. Hij is wel uitgegaan van aannames die nu complete misrekeningen blijken te zijn geweest. Maar, en dat is angstaanjagend: hij kan niet meer terug.


De directeur van de CIA, William Burns, schat in dat hij ‘niet gek’ is, Nadja Tolokonnikova van Pussy Riot is ervan overtuigd dat hij compleet gestoord is. De meningen over de rationaliteit van Vladimir Poetin lopen sterk uiteen. Nog een mogelijkheid is dat Poetin alleen maar doet alsof hij gek is. Stephen Kotkin, de biograaf van Stalin, betoogde in The New Yorker dat ‘doen alsof hij gek is’ Poetins strategie is om ons schrik aan te jagen.

Hoe rationeel is Poetin echt? Rationaliteit draait om berekenbaarheid. En berekenbaarheid veronderstelt uitwisselbaarheid: mijn conclusie is rationeel als u tot dezelfde conclusie was gekomen als u in dezelfde positie had verkeerd en dezelfde voorkennis had gehad. Of, cruciale toevoeging, als u althans zou kunnen snappen hoe ik tot mijn conclusie ben gekomen. Want berekenbaarheid laat uitdrukkelijk ruimte voor verschillende uitkomsten. Een andere weging, zelfs een complete misrekening, maakt een conclusie nog niet irrationeel.

Het is van belang drie dingen uit elkaar te halen: uitgangspunten, middelen en doelen. Elk van de drie kan rationeel of irrationeel zijn. Als u, in dezelfde positie en met dezelfde voorkennis als ik, voor uitgangspunten, middelen en doelen zou kiezen die in lijn zijn met de mijne, of als u althans mijn keuzes zou kunnen snappen, dan zijn mijn keuzes rationeel. De (ir-)rationaliteit van de drie zijn in principe onafhankelijk van elkaar.


Schertsfiguur Zelenski

Waren Poetins uitgangspunten rationeel? Andrej Kozirev, voormalig Russisch minister van Buitenlandse Zaken, stelde op Twitter dat Poetins beslissing om Oekraïne binnen te vallen gebaseerd was op drie aannames. De eerste was dat president Volodimir Zelenski een schertsfiguur was en dat zijn regering nauwelijks steun genoot van de Oekraïense bevolking en zo zou omvallen. Poetins tweede aanname was dat het Russische leger heel wat voorstelde. Het derde uitgangspunt was dat de geopolitieke positie van het Westen belabberd was.

Dat geen van die aannames bleek te kloppen, betekent nog niet dat ze irrationeel waren. Voor de aanval had maar een kwart van de Oekraïners vertrouwen in Zelenski. Wat de staat van het Russische leger betreft: de Krim was in 2014 zonder slag of stoot gevallen en ook westerse militaire deskundigen waren toen onder de indruk. En de geopolitieke situatie van het Westen: de legendarische Israëlische minister van Buitenlandse Zaken Abba Eban zei ooit dat je erop kunt vertrouwen dat ‘men and nations do behave wisely once they have exhausted all other alternatives’. Dat de EU en de VS dat punt al zouden bereiken met het binnenvallen van Oekraïne kon Poetin niet bevroeden. In alle drie de gevallen was sprake van miscalculatie, niet van irrationaliteit.


‘Speciale militaire operatie’

Het meest zichtbare deel van Poetins Oekraïnepolitiek is natuurlijk het door hem ingezette middel: een brute invasie. In zijn algemeenheid geldt dat middelen rationeel zijn als ze recht doen aan de gekozen uitgangspunten en toegesneden zijn op het te verwezenlijken doel. Om te kunnen oordelen over de rationaliteit van het middel moet je dus niet alleen weten wat de uitgangspunten zijn, maar ook wat de doelstellingen zijn. Uit alles blijkt dat Poetins doel niet was om Oekraïne te veroveren, maar om het te incorporeren in een gerevitaliseerde Russische natie. En waar je, om iets te veroveren, als middel minimaal een invasie en misschien zelfs wel een oorlog nodig hebt, kun je voor het incorporeren van een gebiedsdeel volstaan met een ‘speciale militaire operatie’. Dat bleek een misrekening te zijn, een groteske en catastrofale misrekening, maar een geval van irrationaliteit kun je het niet noemen.

Uit wat Poetin en anderen over zijn doelstellingen gezegd hebben, komt overduidelijk naar voren dat het Poetin erom begonnen is to make Russia great again. Donald Trump zou hierin voor Poetin wel eens een uitermate leerzaam voorbeeld geweest kunnen zijn: een regressief en agressief nationalisme kan een winnend politiek programma zijn. En als een uilskuiken als Trump er al zo ver mee kwam, wat zou een efficiënt opererende macher als hijzelf er dan wel niet mee kunnen?


Onberekenbare pokerspeler

‘To make Russia great again’ is iets anders dan andere volken onderwerpen en uitbuiten. Dat was de 19de-eeuwse manier van een imperium bouwen. Het begeesterde nationalisme dat Poetin voor ogen staat, is een uitverkoren ‘volk’ tot een eenheid smeden, zuiveren en mobiliseren – wat eigenlijk best een goede definitie is van fascisme. Zeer beknopt zette Poetin dit programma trouwens uiteen in een korte, angstaanjagende speech op woensdagavond.

De vraag of dit een rationeel doel is, is makkelijk te beantwoorden: natuurlijk niet. Het heeft er alle schijn van dat Poetin ten prooi is gevallen aan een manier van denken die de politieke wetenschapper Michael Mazarr ‘imperative-driven thinking’ genoemd heeft. Die doet zich voor als een beslisser zo in de ban raakt van een gevoel van urgentie, van de noodzaak te moeten handelen ongeacht de gevolgen, dat hij alle rationaliteit verliest. Of preciezer: alle rationaliteit in dienst stelt van een irrationeel doel. Imperative-driven thinking neemt niet zelden de vorm aan van een obsessie voor een bepaalde daad: je vraagt je niet langer af via welke opties je je doel het best bereiken kunt, maar voelt je onweerstaanbaar aangetrokken tot één specifieke actie, die beslist gedaan moet worden. Een illustratief voorbeeld van Mazarr: de beslissing van George W. Bush om na 9/11 Irak aan te vallen.

Zoals Duitsland in de fatale zomer van 1914 Frankrijk de oorlog verklaarde uit een overweldigend gevoel dat ‘de tijd drong’, zo kan het Poetin naar het hoofd gestegen zijn dat deze winter van 2022 zijn unieke window of opportunity was. Dat hij nu de sprong moest wagen. Over een paar jaar zou Europa zijn gas niet meer nodig hebben. En had Duitsland niet een zwakke en onervaren bondskanselier die zich bovendien helemaal vastgeklonken had aan gaspijplijn Nord Stream 2? Bovendien zou in de VS over een paar jaar die onberekenbare Trump misschien weer aan de macht zijn, en zoals elke pokerspeler weet, tegen onberekenbare tegenstanders is het, zeker ook als ze het spel slecht beheersen, lastig pokeren.

Hoe goed Poetins gevoel van urgentie ook te begrijpen is, het feit dat hij compleet bevangen is geraakt door die ene actie die onmogelijk ongedaan kon blijven, maakt zijn beslissing Oekraïne binnen te vallen fundamenteel irrationeel. In mijn boek Moved by the past laat ik zien dat bij dit soort beslissingen de argumenten niet voorafgaan aan de actie, maar erop volgen. Dat betekent dat Poetins Oekraïnebeleid niet begrepen kan worden vanuit de ideologieën en rationalisaties waarmee hij het legitimeert. Zoals Goethes Faust zegt: ‘In den beginne was de daad.’ En alsof dat nog niet onheilspellend genoeg is: op je schreden terugkeren is, als je eenmaal de Rubicon over bent, per definitie niet meer mogelijk.


DS, 19-03-2022 (Eelco Runia)