Levenslessen van een eeuweling


Béatrice Delvaux laaft zich aan de inzichten van de Franse filosoof Edgar Morin, die helpen om het heden te verdragen en het leven te begrijpen.


Eindelijk zomer. Met dit toekomstbeeld voor ogen: Avignon, de grote binnenplaats van het Pausenpaleis, op dinsdag 13 juli om klokslag 22 uur. De hitte is dan minder drukkend, de zon gaat onder, de mistral waait zachter en daar, voor ons, een man met blauwe, diepliggende ogen, een man die honderd is. Hij heeft op 8 juli zijn verjaardag gevierd, nu komt een grote menigte (oude en jonge) fans, die op zoek zijn naar zingeving en antwoorden, met aandacht luisteren naar de voorstelling Se souvenir du futur (‘Je de toekomst herinneren’). Want de man in kwestie is een goeroe van onze tijd, de enige die echt zijn licht kon laten schijnen op de pandemie, zozeer was hij erop voorbereid door zijn geschriften en zijn analyse van de wereld, die tachtig jaar geleden is begonnen: het leven is een avontuur en onvoorziene gebeurtenissen horen daar nu eenmaal bij.

Ik heb het over Edgar Morin, zoon van een Sefardische Jood uit Thessaloniki, die op zijn tiende zijn moeder verloor, een verzetsstrijder, (voormalig) communist en socioloog die visionair de muren tussen kennisgebieden heeft afgebroken, een man die zich net zo goed in de psychologie heeft gespecialiseerd als in de economie, de ecologie, de antropologie, de geschiedenis, de popcultuur en de poëzie. Hij is ook de auteur van meer dan zestig boeken. In zijn pas verschenen Leçons d’un siècle de vie (‘Levenslessen van een honderdjarige’) legt hij deze bekentenis af: ‘Als gevolg van de avonturen in mijn leven, mijn verliefde en intellectuele hartstochten en mijn veronachtzamende gedrag, ben ik de onbetaalbare schat van een samenhorig gezin kwijtgeraakt.’

De Franse journaliste Laure Adler heeft zijn levenslust prachtig omschreven in La voyageuse de nuit (‘De nachtreizigster’): ‘Edgar heeft besloten een “jonge oude man” te blijven. Te leven zoals hij dat wil, verliefd te worden op zijn achtentachtigste en met zijn uitverkorene te trouwen, onafgebroken te werken, tot een stuk in de nacht te lezen, nog altijd hippiehemden te dragen, in de oceaan te zwemmen, (...) de samba te blijven dansen, dagelijks een nieuw gedicht te leren en om de zes maanden een nieuw boek te schrijven.’

Morin is honderd en de beschouwingen die hij in zijn recentste boek heeft opgetekend, zijn niet alleen een lust om te lezen en een zee van filosofische inspiratie, ze vormen ook een essentiële hulp om het heden te verdragen, ons een toekomst voor te stellen, ons leven als mensen te leven. Hij prijst een reeks beginselen aan die ons net zo goed kunnen helpen het leven te begrijpen als om te strijden tegen racisme, pessimisme en elke vorm van extremisme. Ze kunnen helpen om om te gaan met onze angst voor de wereld en de toekomst, die door de pandemie op de spits werd gedreven.


Lof van het onvoorziene

‘Verwacht het onverwachte!’ De crisis van 1929, het Duits-Russische pact, het Chroesjtsjov-rapport, het Meadows-rapport, 11 september 2001, de coronapandemie: de onmogelijkheid om ‘het onverwachte en het ogenschijnlijk onmogelijke’ uit te schakelen, behoort, schrijft hij, tot de belangrijkste lessen die hij heeft geleerd. ‘Ieder mens beleeft een avontuur dat zich, en dat is bijzonder, niet meer op nationaal, maar op mondiaal niveau afspeelt. Ook al denken we gewapend te zijn met zekerheden en programma’s, toch moeten we leren dat elk leven een rondvaart is op een oceaan van wisselvalligheden waar we, om ons te bevoorraden, op een paar eilanden of archipels van zekerheden kunnen aanmeren.’


Lof van de complexiteit

‘Pascal heeft als eerste aangetoond dat de mens een samenraapsel van tegenstrijdigheden is. De mens is niet alleen een met rede begaafd dier, hij is bovendien dwaas. Hij moet altijd een kompas vinden om zijn hartstocht te beteugelen, maar er ook zorg voor dragen dat de rede op haar beurt door de hartstocht wordt gevoed. De mens is niet alleen een homo faber, een technicus die werktuigen uitvindt: hij kan niet overleven zonder mythen, geloof en religie. Hij wordt evenmin uitsluitend gedreven door economische belangen, hij is niet alleen maar een homo economicus: hij schat ook het plezier van dingen naar waarde.’

Morin prijst de complexiteit van de mens én die van de gedachte: het middel van de socioloog om de coronacrisis te doorstaan. ‘Ik heb de confrontatie ermee kunnen aangaan omdat ik over complexe kennismiddelen beschikte, waarmee ik vat kreeg op de diverse aspecten van deze multidimensionale crisis, te beginnen bij het biologische individu tot en met de hele mensheid.’ Hij liet zich daarbij leiden door de lectuur van Karl Marx, die hem er al op jonge leeftijd van heeft overtuigd hoe ontoereikend een in vakjes opgedeelde kennis is voor de aanpak van grote problemen, voor de confrontatie met de leegte van de politieke gedachte in het algemeen en die van het socialisme in het bijzonder.


Lof van de meervoudige identiteit

Morin omschrijft zich als een Fransman van Joods-Sefardische oorsprong, die deels Italiaanse en Spaanse, en in ruime mate mediterraanse en Europese roots heeft, hij definieert zich als een culturele wereldburger en een kind van Moeder Aarde: nu eens overheerst de ene, dan de andere van die identiteiten. De schrijver is ervan overtuigd: ‘De weigering van een monolithische of reducerende identiteit, het besef van de gelijktijdige uniciteit en veelheid van een identiteit zijn noodzakelijk voor onze mentale hygiëne, noodzakelijk ook om de menselijke relaties te verbeteren.’


Lof van de levenskunst

Morin heeft er zijn motto van gemaakt: je moet je dromen durven te realiseren en voluit voor het avontuur van het leven gaan. Je moet durven te leven met de risico’s die dat meebrengt. En je mag nooit ofte nimmer zomaar ‘overleven’. Met als conditio sine qua non: je kunt slechts voluit jezelf worden als je in een gemeenschap leeft – van de liefde, je gezin, je vrienden, je volk. ‘Het ik en het wij vullen elkaar aan. Tegenwoordig worden we echter geconfronteerd met een uit zijn voegen gebarsten ik, dat elke vorm van solidariteit aantast: van familie over dorp en buren tot de straat.’ Morin stelt de tragische gevolgen van de verdwijnende samenhorigheid aan de kaak, hij pleit voor de terugkeer van de menselijke relaties en beklemtoont het nut om iedereen, vooral onbekenden, goedendag te zeggen.

Hij benadrukt het belang van de waardering: ‘Protestbewegingen, zoals die van de gele hesjes, draaien niet alleen om fysieke eisen, maar ook om waardering. (...) Ach, begrepen we maar dat al die mensen die zich gekleineerd voelen en daarom vaak vervallen in belachelijke provocaties, gedreven worden door het gevoel dat ze niet naar waarde worden geschat.’

Morin pleit voor politieke verandering: ‘Als onze samenleving in staat zou zijn de menselijkheid te herkennen van diegenen die we minachten, geringschatten en ons onverschillig laten, zou ze er helemaal anders uitzien.’ Dat bedoelt de briljante eeuweling als hij het heeft over een ‘vernieuwd humanisme’, dat aanleunt bij Michel de Montaigne: ‘Ieder mens is mijn medeburger.’


DS, 25-06-2021 (Béatrice Delvaux)