Europa, omdat het moet


De ruzies van vandaag – Oostenrijk versus Griekenland, Polen versus Duitsland – herinneren aan oude grieven die vroeger een aanleiding tot oorlog konden zijn. Natalie Nougayrède herinnert aan de zeventig jaar oude basisprincipes van de Europese Unie. Die moeten van onder het stof worden gehaald, want met nationale profileringsdrang is geen vluchteling geholpen.


Er gebeuren vreemde dingen in Europa. Voor de tweede keer dit jaar heeft een Europees land een officieel diplomatiek protest ingediend bij een ander lid van de EU-club. Vorige week riep Griekenland zijn ambassadeur uit Oostenrijk terug, na een laaiende ruzie over de vluchtelingen. Vroeger werden Europese ambassadeurs alleen teruggeroepen uit dictaturen en tijdens ernstige internationale crisissen. Nu gebeurt het tussen Europese democratieën.

De taal die wordt gebruikt, is evenmin geruststellend. Griekenland beschuldigt Oostenrijk van ‘19de-eeuwse attitudes’, een verwijzing naar het imperiale machtsspel. En nog maar enkele weken geleden riep de Poolse minister van Buitenlandse Zaken de Duitse ambassadeur in Warschau op het matje om zich te beklagen over ‘anti-Poolse’ uitspraken van Duitse politici.

Europa opent een doos van Pandora vol nationale grieven, vaak van lang geleden. Onder het vernis van gedeelde soevereiniteit en samenwerking tussen de Europese lidstaten smeulen oude vijandschappen. Wat betekent het allemaal?


Retoriek en historiek

Bijna nergens zijn de geschiedenis en de nationale hartstochten vergeten. In de Balkan, het middelpunt van de huidige migrantencrisis, dreigen nauwelijks geheelde wonden weer open te gaan. Grenscontroles worden ingevoerd en het leger verschijnt op het toneel (om de migrantenstroom tussen Kroatië en Slovenië te controleren).

Oostenrijk toont opeens een onverwachte assertiviteit in de regio en probeert een leidersrol te spelen om de vloed van vluchtelingen in te dammen. Dat maakt oude herinneringen wakker. Lang heeft het niet geduurd voor commentatoren in de Balkan begonnen te zinspelen over een nostalgie naar de tijd van de Habsburgers, toen het Oostenrijks-Hongaarse Rijk zich van Dalmatië tot Transsylvanië uitstrekte.

Ook het verleden van Duitsland wordt weer opgerakeld, terwijl Oost-Europese critici het Duitse vluchtelingenbeleid veroordelen. Kanselier Angela Merkel krijgt het verwijt dat ze haar buren wil dwingen om haar ‘morele imperialisme’ te volgen (in de woorden van Viktor Orban, de premier van Hongarije).

Soms klinkt de retoriek bijna hysterisch, zoals toen bepaalde Griekse media, in het heetst van de schuldencrisis, Merkel in nazi-uniform afbeeldden. Een poster toonde een foto van haar minister van Financiën, Wolfgang Schäuble, met de woorden ‘Hij drinkt uw bloed’. Of kijk naar Calais: aan weerszijden van het Kanaal wordt er gepraat over oude rivaliteiten die tot Agincourt teruggaan, terwijl de vluchtelingen van kamp naar kamp worden versast.

Pessimisten verwachten dat de EU weldra verleden tijd zal zijn, een idealistisch maar gebrekkig initiatief, gedoemd om te mislukken. Maar als je goed kijkt, zie je net het tegendeel. Want terwijl de spanningen toenemen, is de EU noodzakelijker dan ooit. Ze is het onmisbare kader om irrationeel gedrag tegen te gaan. Ze is de enige fatsoenlijke uitweg uit oude twisten die, zoals we allemaal weer ontdekken, een taai leven leiden. De EU is ons beste middel om te voorkomen dat we elkaar als vijanden gaan behandelen. Dat is niet gering.


Fouten maken ze allemaal

Het is hoe dan ook duidelijk dat de EU de natiestaat niet heeft doen verdwijnen – wat trouwens nooit de bedoeling was. Dat is belangrijk, want die natiestaat is het centrale referentiepunt voor de identiteit van de meeste Europeanen. De ‘Europese demos’, het idee dat wij één groot volk zouden worden, heeft nooit echt voet aan de grond gekregen. De ‘steeds hechtere unie’ had altijd betrekking op de ‘volkeren’ van Europa, nooit op de ondergang van de staten. De federalistische visie op Europa is lang geleden opgegeven.

Ondanks al haar gebreken blijft de EU onze beste manier om geschillen bij te leggen. Ze is gebaseerd op het idee dat we een consensus moet vinden. Een moeizaam en omslachtig proces, maar beter dan de alternatieven.

Het is ook geen zaak van goed of fout. Athene is boos omdat het denkt dat Oostenrijk met zijn bondgenoten in de regio samenzweert om de migratieroutes naar het noorden af te snijden, zodat honderdduizenden asielzoekers in Griekenland zullen stranden. Warschau is boos omdat het denkt dat Berlijn in de aanval gaat tegen ondemocratische maatregelen van de Poolse regering.

Maar de verantwoordelijkheid voor dergelijke problemen is vaak gedeeld. Oostenrijk heeft geblunderd door Griekenland niet uit te nodigen op zijn top met de Balkanlanden. De Grieken hebben gegronde redenen om zich zorgen te maken over eenzijdige beslissingen van de buren in het noorden. Maar dat neemt niet weg dat Griekenland tot voor kort grote aantallen vluchtelingen ongehinderd naar het noorden liet doorstromen, zonder hen te registreren of te screenen.

En wat Duitsland betreft, Merkel is ontegensprekelijk de enige Europese leider die de humanitaire verplichtingen van het continent tegenover de vluchtelingen ernstig neemt. Maar ze heeft zich fors vergist toen ze in september eenzijdig en zonder overleg de deuren opengooide.


Consensus of chaos

Dit is wat er gebeurt als de Europeanen niet langer een consensus nastreven: je krijgt chaos en niemand komt dichter bij een oplossing. Nationalistische hartstochten laaien op. Het Europese project is net bedoeld om dergelijke gevaarlijke situaties te voorkomen.

Het resultaat van 70 jaar politieke samenwerking en inspanningen om de spoken van het verleden te verjagen, loopt nu gevaar. Het is geen wonder dat vertegenwoordigers van de zes stichtende landen van de Europese Gemeenschap het onlangs nodig vonden om samen te komen en te herinneren aan de filosofie waarmee het allemaal begon. Het is tijd voor een terugkeer naar de bron.


(c) The Guardian, in DS, 01-03-2016 (Natalie Nougayrède)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB