Cool om uiterst rechts te zijn: jonge kiezers stuwen Europa naar een zwarte zondag


Als Europa naar rechts kantelt, komt dat ook door de jeugd, schrijft Ine Renson. Radicaal-rechts slaagt er op geniale wijze in hun ongenoegen te capteren.


Ze is jong, mooi, welbespraakt en oerconservatief. De 25-jarige Rita Matias is een rijzende ster in de Portugese politiek. Op Tiktok pleit ze voor een hard migratiebeleid en tegen genderneutrale toiletten op school. Als de zelfverklaarde “antifeministe” in debatten haar argumenten tegen abortus uiteenzet, hangen jonge Portugezen aan haar lippen. Nadien dringen ze om haar heen voor een selfie. Samen met haar politieke mentor, André Ventura, maakte Matias van de radicaal-rechtse partij Chega (Portugees voor “genoeg”) in maart de op twee na grootste partij van het land. Een kwart van de Portugezen tussen 18 en 34 ging mee in hun verhaal.

Het leek lang een ijzeren politieke wet dat jongeren eerder progressief stemmen. Die zekerheid ligt aan diggelen. Uiterst rechts heeft de wind in de zeilen, en vaak zijn het jonge kiezers die de opmars voortstuwen. In Frankrijk gaf 32 procent van de 18- tot 25-jarigen onlangs aan voor het Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen te zullen stemmen. 17 procent van de Nederlandse jongeren koos in november voor de PVV van Geert Wilders. Ook de Zweden Democraten wonnen in 2022 ruim een vijfde van de first voters voor zich. Het Spaanse Vox bekoorde de voorbije jaren in de peilingen een kwart tot een derde van de min-35-jarigen. Ook 22 procent van de jonge Duitsers (14-29 jaar) geeft aan achter het extreemrechtse AfD te staan. Dat is dubbel zoveel als twee jaar geleden.

Die rechtse appetijt is ongezien. Voor veel Europese tieners, twintigers en jonge dertigers blijven klimaat, mensenrechten en pluralisme prioritair. Maar hun leeftijdsgenoten vallen ook massaal voor het ‘nieuwe cool’ dat het conservatisme uitstraalt, aangevuurd door een cohorte jonge leiders, snedige socialemediacampagnes en beloftes om de boel flink op te schudden. Dat lukt zelfs in Zweden, met zijn grote liberale traditie en sterke welvaartsstaat. En dus ook in Portugal, waar de herinnering aan de dictatuur van António de Oliveira Salazar, die het land tot 1974 in een ijzeren greep hield, niet langer werkt als vaccin tegen extreemrechts.


Emotioneel lokaas

Populistische partijen banen zich een weg naar jonge harten door hen aan te spreken via hun smartphone. Uiterst rechts zag als eerste de wervende kracht van de sociale media. Jordan Bardella, de charismatische 28-jarige leider van het RN, heeft 1,2 miljoen volgers op Tiktok. Die worden continu bediend met snedige filmpjes en snapshots. Een instagramvideo waarin Matias en Ventura met een hoofdknik een pilotenbril voor hun ogen laten glijden, kreeg een waanzinnige 4,3 miljoen views. Door dat soort infotainment te mixen met radicale boodschappen, glijden die laatste vanzelf naar binnen.

Vaak is het clickbait die jongeren in de luren legt. De Portugese factcheckers van Polígrafo becijferden dat 60 procent van de statements van Ventura fout of inaccuraat is. Hij teert op verzonnen verhalen, gemanipuleerde foto’s en valse enquêtes. Ook Vlaamse jongeren worden op Tiktok aangesproken door ‘objectieve’ nieuwskanalen als V-nieuws, dat een van de schaduw*accounts van Vlaams Belang blijkt te zijn. De misleiding gebeurt ook openlijk. Welke jongere kreeg de voorbije weken níét het filmpje van Vlaams Belanger Chris Janssens op zijn feed, waarin hij stelt dat scholen zich niet moeten bezighouden met “lgbtq”, maar met “abcde”? Het slaat nergens op – uiteraard zijn leerkrachten meer bezig met wiskunde en taal dan dat ze jongeren “indoctrineren” met genderkwesties – maar de boodschap blijft hangen.

De mainstreampartijen hebben geen verweer tegen die stortvloed. De Duitse politiek adviseur Johannes Hillje bestudeerde alle politieke Tiktok-video’s die in 2022 en 2023 werden gepost. Met gemiddeld 430.000 views per filmpje liet AfD de concurrentie ver achter zich. Het algoritme van de app, dat gebruikers naar emotionele, polariserende en provocatieve boodschappen duwt, zit AfD als gegoten. De partij bindt kiezers aan zich met steeds nieuwe beetjes emotioneel lokaas, wat Hillje de strategie van de “psychopolitiek” noemt.


Onder moeders rokken

Uiterst rechts spreekt de taal van de jongeren, maar slaagt er vooral in hun ontgoocheling te capteren. Portugezen wonen gemiddeld tot hun 33ste thuis. Ze hebben de middelen niet om uit te vliegen. Ze werken voor lage lonen, waarmee ze niets kunnen aanvangen op de oververhitte vastgoedmarkt. Voor toeristen en ingeweken digital nomads is Portugal een koopje. De jonge obers en winkeliers die hen bedienen, voelen zich uitgeperst. Chega voelde die frustratie feilloos aan. Het beloofde betere jobs en betaalbare woningen. De jongeren hapten toe.

Ook uit het trendonderzoek “Duitse jeugd in 2024” spreekt moedeloosheid. Er wordt een portret in geschetst van een generatie die ontregeld werd door de pandemie, met lockdowns en schoolsluitingen, en die opgroeit met de schokgolf van de oorlog in Oekraïne, hoge huurprijzen en de klimaatcrisis. Hun besognes zijn nuchter: inflatie, betaalbaar wonen, het wankele pensioensysteem, angst voor armoede op de oude dag. Ze zijn ervan overtuigd dat ze het minder goed zullen hebben dan hun ouders. Daarom worden ze kritischer voor migratie. 41 procent van de deelnemers bleek bezorgd over het toenemende aantal vluchtelingen, dubbel zoveel als twee jaar geleden. Jongeren zijn niet xenofober dan vroeger, stellen de auteurs van het rapport, maar de onzekerheid over hun toekomst maakt hen vatbaar voor de boodschap dat de overheid de situatie niet onder controle heeft.

Dat ‘no future’-gevoel is de sokkel waarop radicaal-rechts zijn aanhang bij jonge kiezers opbouwt. Daarop ent zich de vibe van de tegencultuur. Het rebelse, soms ranzige kantje van extreemrechts trekt een schare jonge fans aan die met het systeem willen breken. Vroeger waren anarchistische of linkse partijen het vliegwiel voor dat ressentiment. Maar vandaag is veel van waar links voor staat, uncool. Bakfietsen? Vegan? Degrowth? Conservatieven komen niet bij van het lachen. Waar links hamert op opofferingen voor het klimaat, geeft populistisch rechts de boodschap dat we helemaal niets hoeven op te geven.


Dating tips

Dat discours werkt bevrijdend. Het is niet zozeer het radicale betoog over migratie, abortus of gender dat jongeren naar rechts doet lonken. Maar zodra ze die kant uit kijken, blijken velen wel vatbaar voor het conservatieve reveil. Verzet tegen het systeem wordt dan snel een strijd tegen de “woke-dictatuur van links”. Dat discours slaat vooral aan bij jonge mannen, die nog veel meer gefascineerd zijn door uiterst rechts dan vrouwen. Op sociale media wordt het beeld van jonge viriliteit zorgvuldig gecultiveerd. Zo ging Maximilian Krah, het controversiële AfD-boegbeeld dat de Europese lijst trekt en in opspraak kwam wegens spionage en nazisympathieën, viraal met opmerkelijke dating tips. In een bizarre Tiktok-video stelt hij vast dat een op de drie Duitse jongemannen nooit een liefje heeft gehad. Zijn advies: “Kijk geen porno, stem niet voor groen, ga buiten voor frisse lucht en wees zelfbewust.”

Met dat soort naargeestige gedachten trekt de partij jongeren het moeras in. AfD wil stuurloze jonge Duitsers opnieuw meenemen in een groter verhaal. Het laat hen hunkeren naar “das Volk”, een term waarvan ze de negatieve bijklank proberen af te pellen. Ze overtuigen hen ervan dat het nazisme maar “een vlekje” was op het blazoen van de Duitse geschiedenis. Bij jongeren met een beperkte historische bagage werkt dat. Zoals het ook pakt in Portugal, waar Chega met de leuze “God, land, familie en werk” – nadrukkelijk gepikt van Salazars “God, land, familie” – fluks de jonge stemmen binnenhaalt.

Natuurlijk is niet elke stem voor Chega, AfD of Vlaams Belang er een voor de glorie van volk en vaderland. Maar jonge Europeanen zeggen wél massaal hun vertrouwen in de democratie op. Daaruit spreekt een ontregelende wanhoop. Die is, laten we wel wezen, van alle tijden. Elke generatie is vroeg of laat teleurgesteld in de vorige. Alleen werd die frustratie in het verleden niet systematisch opgepikt door partijen die de rechtsstaat willen slopen.


DS, 08-06-2024 (Ine Renson)