'Er is weer een paus die niet de leer vooropstelt, maar het leven'


In een nieuw boek analyseert theoloog Jürgen Mettepenningen het ideeëngoed van paus Franciscus. Die studie heeft zijn waardering voor de kerkleider alleen maar vergroot: 'De fundamentele problemen waarmee de westerse samenleving worstelt, zijn de centrale thema's in Franciscus' boodschap.'


Binnen de katholieke Kerk is er geen paus die de laatste vijftig jaar zo veel woede en openlijke oppositie heeft opgewekt als de Argentijnse jezuïet Jorge Mario Bergoglio, sinds 13 maart 2013 bekend als paus Franciscus. Voorgangers als paus Paulus VI (1963-1978) of Johannes Paulus II (1978-2005) kregen ook bakken kritiek, meestal om hun conservatief-ethische standpunten (Johannes Paulus II ook voor de harde hand waarmee hij de bevrijdingstheologen in de pas deed lopen). Maar binnen de kerk waren er toen geen bisschoppen en kardinalen die openlijk manifesten schreven tegen de paus, zijn stellingen als 'ketters' beschouwden en zelfs de druk opvoerden om hem te laten aftreden. Paus Franciscus heeft dat allemaal al doorstaan, en het houdt niet op. Zeker niet als de 'synode voor Amazonië', die op dit moment in het Vaticaan vergadert, zou beslissen om het priesterschap open te stellen voor 'viri probati'.

'Amazonië' is de naam van het reusachtige gebied van het Amazonewoud en de noordelijke Andes. 'Viri probati' is de Latijnse term voor 'mannen die stevig in het geloof en het leven staan', en - daar gaat het ten gronde om - ook getrouwd kunnen zijn en kinderen kunnen hebben. Dat Franciscus deze discussie toelaat, tekent hem helemaal, legt theoloog Jürgen Mettepenningen uit.

Jürgen Mettepenningen: Franciscus is de eerste Zuid-Amerikaan en de eerste mens uit het zuidelijk halfrond tout court die ooit paus werd. Hij bekijkt problemen dus niet vanuit een westers of noordelijk perspectief, zeker niet als ze zich afspelen op 'zijn' continent. Franciscus is bijzonder bezorgd om de ecologische problemen in dat gebied - die focus ontwikkelde hij al in zijn encycliek Laudatio Si (2015), over de toekomst van de planeet, het bedreigde leefmilieu en de klimaatopwarming.

Amazonië stelt de katholieke Kerk nog voor andere, specifieke problemen. Het katholicisme heeft er bijvoorbeeld stevige concurrentie van protestantse kerken en 'sekten', vooral van de nog altijd snelgroeiende Pinksterbewegingen. In dat reusachtige gebied kampt de katholieke Kerk met een scherp tekort aan priesters. Sommige gelovigen zien maar één keer per jaar een priester - in de katholieke liturgie maakt dat een verschil uit bij het toedienen of voltrekken van tal van sacramenten, zoals de eucharistie. Vandaar dat in het voorbereidende werkdocument onder meer gepleit werd om in Amazonië het priesterambt open te stellen voor de 'viri probati'.


De titel van dat werkdocument is intrigerend, zeker voor een Vaticaanse paper: 'Nieuwe paden voor de Kerk en voor een integrale ecologie'.

Mettepenningen: Dat is natuurlijk een breuk met de traditie van de katholieke Kerk, waarin het priesterschap voorbehouden is voor mannen die voor het celibaat kiezen. Wie tot priester wordt gewijd, belooft celibatair door het leven te gaan omwille van zijn geloof en de totale beschikbaarheid voor God en medemensen. Als gehuwde mannen tot het priesterschap worden toegelaten, wijkt de kerkelijke overheid van die celibaatsverplichting af. In de ogen van veel gelovigen zou dat de deur openzetten om, los van de typisch Zuid-Amerikaanse context van de totale afwezigheid van priesters in de wijde omtrek, ook elders te pleiten om gehuwde mannen toe te laten om priester te worden.

Dat is de klassieke redenering, die zweert bij de continuïteit van en het respect voor de geschiedenis van de structuren van de Kerk. Franciscus denkt anders. Hij vertrekt vanuit de noden van de mensen op het terrein. Vandaar dat hij de discussie over de gehuwde priesters in Amazonië zeker niet vooraf zal afblokken. Vooral omdat sinds het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig al iets vergelijkbaars bestaat: de 'permanente diaken'. Permanente diakens kunnen verschillende taken van een priester uitvoeren. Op het moment van hun wijding behouden ze hun burgerlijke status: celibataire mannen blijven celibatair, maar een gehuwde man die permanent diaken wordt, blijft ook gehuwd. Hij moet trouwens de uitdrukkelijke steun hebben van zijn echtgenote. Gehuwde permanente diakens zijn dus een vorm van 'viri probati', maar het zijn geen priesters. Ik zie de toelating van gehuwde priesters in het verlengde daarvan. Bovendien bestáán er in de katholieke Kerk al vormen van gehuwd priesterschap. Het is ruim verspreid bij priesters van de oosterse katholieke ritus, en er zijn ook gehuwde anglicaanse priesters die naar het katholicisme zijn overgestapt. Ik vind dit dus een positief debat, en het is kenmerkend voor Franciscus dat hij de discussie durft aan te gaan. Voor hem moet het in de Kerk in de eerste plaats draaien rond geloof en gemeenschap, niet rond structuren en regels.


Daarmee maakt Franciscus het zichzelf moeilijk. In het voorwoord bij uw boek wijst filosofe Alicja Gescinska op twee tendenzen. Enerzijds zie je de verzuchting naar een opener, progressievere Kerk. Anderzijds is er een conservatief, rechts reveil in landen als Polen en de VS. Verzoening is een onmogelijke opdracht.

Mettepenningen: Het klopt dat de laatste honderd jaar geen enkele paus zo veel openlijke kritiek heeft gekregen vanuit de Kerk zelf, en wel vanuit de hoogste regionen. Een aantal kardinalen heeft hem zelfs uitgedaagd door publiek een nota te verspreiden waarin ze bepaalde voorstellen afdeden als niet-katholiek en zelfs ketters. 'De paus' - als instituut, maar ook als mens - was traditioneel hét boegbeeld van rechts. Vandaag is Franciscus de schietschijf van rechts. Dat komt deels uit eigenbelang: al van in het begin heeft Franciscus onomwonden de 'ziektes' genoemd waaraan de Curie lijdt - de Curie, dat zijn de kardinalen en hun gevolg die vanuit het Vaticaan de wereldkerk besturen, zogezegd in naam van de paus. Vooral hun luxueuze bestaan steekt deze paus de ogen uit. Hij weet uit eigen ervaring hoe hard het leven is in de Argentijnse sloppenwijken. Hij kent het contrast. Vandaar dat hij ervoor kiest om te overnachten in een eenvoudige kamer in het gastenverblijf van het Vaticaan, in plaats van een verblijf in de historische pauselijke appartementen. Dat zijn beslissingen die gewaardeerd worden door veel gewone mensen, gelovig of niet. En net daarom wekken ze kille woede op bij een taaie kliek van traditionele Curieprelaten. De tegenstelling tussen hun gedrag en dat van de paus doet haast pijn aan de ogen.


Die animositeit bleek ook weer tijdens de synode over Amazonië. Sommige deelnemers lieten zich met enig misprijzen ontvallen dat 'de Kerk geen Greenpeace is'. Vanuit dezelfde hoek kwam de kritiek dat de discussie over gehuwde priesters 'nog niet rijp was en verder denkwerk verdiende'. Lees: we praten er maar beter niet over.

Mettepenningenlachje) Het voorbereidende werkdocument van de synode kwam tot stand na de raadpleging van ongeveer 80.000 mensen... Velen van die critici voelen zich heiliger, of toch zeker katholieker dan de paus.


Ook de rol van zijn afgetreden maar nog altijd actieve voorganger Benedictus XVI is niet onbesproken.

Mettepenningen: Al sinds hij paus werd, doet Franciscus zijn best om zijn goede verstandhouding met Joseph Ratzinger te beklemtonen. Hij heeft ook een heel vriendelijk voorwoord geschreven bij de ge- autoriseerde biografie van zijn voorganger. Omgekeerd merk ik dat Ratzinger moeite heeft met de nieuwe klemtonen in het beleid van Franciscus. Dat kwam het best tot uiting in de brief die Ratzinger schreef over seksueel misbruik in de Kerk: voor hem ligt de sleutel nog altijd bij de 'zedenverwildering' van de late jaren zestig. Op dat moment bracht hij Franciscus in diskrediet, want Franciscus blijft beklemtonen dat het seksueel misbruik een schande is van alle tijden, tot vandaag.

Dat gezegd, de rustige manier waarop Franciscus omgaat met de soms ronduit denigrerende kritiek maakt duidelijk dat hij een merkwaardig incasseringsvermogen heeft. Ik draai het liever om: een van de grootste kwaliteiten van deze paus is zijn vermogen tot volharding. Die kritiek stak al op vanaf de eerste maanden na zijn pauskeuze. Toen al heeft kardinaal Godfried Danneels bij Franciscus gepolst hoe hij het in godsnaam volhield. 'Met humor', antwoordde Franciscus.


U schrijft uitgebreid over de goede relaties tussen Danneels en Franciscus. Meer nog, in de biografie die u in 2013 samen met Karim Schelkens over Danneels schreef, schetst u hem in zekere zin als een van de kingmakers van Franciscus.

Mettepenningen: U verwijst naar onze berichtgeving over de zogenaamde Groep van Sankt-Gallen. Samen met een aantal progressieve kardinalen, 'vrienden' zeiden ze zelf, kwam Danneels vanaf de late jaren negentig elk jaar in januari samen in het Zwitserse Sankt-Gallen. Daar werd in alle discretie gepraat over de toekomst van de Kerk. Tijdens die bijeenkomsten viel al de naam van Bergoglio als een mogelijke pauskandidaat.

Het zou fout zijn om de Groep van Sankt-Gallen te kwalificeren als een lobbygroep. Toen Franciscus in 2013 verkozen werd, bestond ze al zeven jaar niet meer. Maar er waren wel nog vier leden van Sankt-Gallen onder de kardinalen die aan de stemmingen deelnamen. En we weten dat de band tussen Bergoglio en Danneels uitstekend was. Op een persontmoeting vóór de deuren van het conclaaf dichtgingen, schetste Danneels het profiel van de nieuwe paus: 'De kerk heeft nood aan een... Franciscus.' (lacht)


Heeft Franciscus die hoge verwachting ingelost?

Mettepenningen: Ik vind van wel. In een wereld waarin de vorm van de boodschap ook de inhoud ervan bepaalt, is Franciscus een paus die doet denken aan Johannes XXIII (paus van 1958 tot 1963, nvdr). Fysiek lijken ze al op elkaar, maar vooral hun boodschap komt overeen: ze willen de Kerk 'terug bij de tijd brengen'. Johannes pleitte voor een aggiornamento: de ramen moesten opengegooid worden, de kerk moest zich aanpassen aan de wereld, en niet omgekeerd. Ook Franciscus wil dat de Kerk buiten zichzelf treedt: de Kerk draait niet rond de Kerk. Net zoals Johannes XXIII durft Franciscus nieuwe poorten te openen. Johannes ging in zijn tijd de gevangenen bezoeken in hun Romeinse cel. Meer dan een halve eeuw later herhaalt Franciscus die boodschap: 'Als God niet alles vergeeft, dan is hij God niet.'

Daardoor werd en wordt met groeiende interesse naar de boodschap van deze pausen geluisterd. Niet alleen door katholieken, maar ook door veel niet-gelovigen. Van Johannes XXIII moesten zelfs zijn conservatieve critici binnen de Kerk erkennen dat hij deed wat niemand voor hem had gekund: ook in de woonkamers van communistische gezinnen hing zijn portret aan de muur. Franciscus krijgt vergelijkbare sympathie vanuit niet-katholieke kringen. Het is geen toeval dat de Nederlandse schrijver Ilja Leonard Pfeijffer in interviews Franciscus 'de meest coherente linkse leider van het moment' noemt.


Is het juist om Franciscus 'links' of 'progressief' te noemen? Hij is per slot van rekening leider van een Kerk die bijvoorbeeld problemen blijft hebben met homo's.

Mettepenningen: Anders dan zijn directe voorgangers Johannes Paulus II en Benedictus XVI is Franciscus een paus die niet de leer centraal stelt maar het leven. Hij doet dat door vooral door aandacht te schenken aan het gekwetste leven: de armen, de slachtoffers van oorlogen of van de groeiende milieucrisis, vluchtelingen, slachtoffers van zedenfeiten of mensen uit gebroken gezinnen. Hij weet iets te raken in mensen, juist omdat hij de mens ernstig neemt. Dat zorgt voor verwondering. Vandaar dat Franciscus mij ook doet denken aan Paulus VI.


Onder Paulus VI werd de Kerk in de jaren zestig en zeventig ontzettend onpopulair, vooral in de westerse wereld.

Mettepenningen: De herinnering aan Paulus VI wordt onrecht aangedaan omdat een groot deel van de publieke opinie zijn naam alleen nog verbindt met zijn encycliek Humanae Vitae, waarin hij het gebruik van voorbehoedsmiddelen afwijst. Maar de grote verdienste van Paulus VI is dat hij als paus opnieuw aandacht had voor het humanisme. Zijn mooiste encycliek is Populorum Progressio (1967), 'Over de vooruitgang der volkeren', een optimistisch en nog altijd enthousiasmerend werk over wat toen de Derde Wereld heette. Volgens hem moest de Kerk in haar optreden blijk geven van een 'preferentiële optie voor de armen'.

Die boodschap stelt ook Franciscus opnieuw centraal. Vlak na zijn verkiezing tot paus, terwijl de kardinalen nog samenzaten in de Sixtijnse Kapel, zei zijn buurman Claudio Hummes, de aartsbisschop van Sao Paulo, 'dat hij de armen niet mocht vergeten'. Die woorden deden hem voor de naam 'Franciscus' kiezen, naar Franciscus van Assisi. Nadien nam Franciscus in zijn programmatekst Paulus VI's oude uitdrukking zelfs letterlijk over: opnieuw noemt hij 'de voorkeursoptie voor de armen' de leidraad van het kerkelijke optreden. Maar Franciscus gaat nog verder dan zijn voorgangers. Hij is nog explicieter een echte humanist, en geeft dat begrip zelfs een andere inhoud.


Hoezo?

Mettepenningen: De wortels van het historische humanisme gaan terug tot de late vijftiende eeuw. Toen verkeerde de Kerk al eens in grote crisis. Net zoals vandaag kwam dat onder meer door het onzedelijke en zelfs corrupte gedrag van een aantal kerkelijke gezagsdragers. Daarom pleitten de humanisten van die tijd voor een opwaardering van het innerlijke leven van de mens. Deze paus presenteert aan de wereld zijn 'humanisme 2.0'. In een wereld die opnieuw op hol is geslagen grijpt Franciscus terug naar de essentie. Hij stelt opnieuw de mens centraal. De crisis van deze tijd is geen crisis van het geloof, zegt Franciscus, 'de oorzaak van de financiële crisis is een antropologische crisis'. Ons economische systeem stelt het geld centraal, niet de mens. Tegelijk klaagt hij aan dat we beneveld zijn geraakt door een wellnesscultuur die geen aandacht heeft voor alle gebroken levens. Dát is de kern van het denken van Franciscus. Hij benadert relevante thema's door puur menselijke betrokkenheid te combineren met de diepgang van zijn evangelische boodschap. Zo werkt hij aan een cultuuromslag. Hij zet in op een cultuur van ontmoeting, van mensenrechten, van barmhartigheid vooral. De fundamentele problemen waarmee de westerse samenleving worstelt, zijn de centrale thema's in Franciscus' boodschap.


Hij is de eerste paus die zijn boodschap onderbouwt met ecologische argumenten. Is Franciscus ook niet een beetje modieus in zijn optreden?

Mettepenningen: Integendeel. Wat is aandacht voor ecologie anders dan respect voor de schepping? Daar is niets modieus aan, dat is zelfs oudtestamentisch. Vandaar zijn pleidooi voor een 'ecologische bekering'. Dat is een hoogst relevante boodschap voor deze tijd. Franciscus is niet de enige kerkleider die zo denkt. Bartholomeus van Constantinopel, de patriarch van de oosters-orthodoxe Kerk, wordt zelfs 'de groene patriarch' genoemd. Franciscus citeert Bartholomeus graag: 'Een misdaad plegen tegen de natuur is een misdaad tegen onszelf en een zonde tegenover God.'


De ondertitel van uw boek is: 'Zien, oordelen en handelen'. Dat was de slogan van wijlen kardinaal Cardijn, de stichter van de Katholieke Arbeidersjeugd. Vandaag zouden we zeggen: het is een oproep tot een hands-on-aanpak.

Mettepenningen: Daar gaat het toch om? Het komt op actie aan. Wat gaan wij, katholieken, nog prediken of verkondigen over ons geloof als we zelf niet eerst doen wat we zeggen? We moeten dringend duidelijk maken wat de Kerk nog doet, en dus wat ze nog betekent voor de mensen. Dat is het grote belang van deze paus: zo toont hij opnieuw de relevantie aan van het geloof. Franciscus is ervan overtuigd dat men in deze tijden pas over geloof kan spreken als men de mensen kan doen begrijpen of aanvoelen waarom het nog relevant is om te geloven. Vandaar dat ik in mijn boek wijs op het spirituele belang van de aandacht van Franciscus voor al die heikele maatschappelijke punten.

Franciscus is de enige wereldleider die de machthebbers van vandaag op hun plaats durft te zetten op het vlak van migranten en asielzoekers. Hij heeft zelf vluchtelingen opgenomen in het Vaticaan. Daarmee haalt hij de katholieke gelovigen uit hun comfortzone. Hij vraagt namelijk alle kloosters, parochies en zelfs katholieke gezinnen die dat aankunnen om ook zélf een vluchteling op te nemen. Zo grijpt hij de gelovigen bij hun nekvel. Ik beken: door goed te luisteren naar Franciscus, voel ik mij meer dan eens ongemakkelijk.


Uw zolder ligt nog niet vol met logés uit Syrië of Afrika?

Mettepenningen: Nee... Maar Franciscus heeft mij met zijn boodschap wel op een andere manier helpen kijken naar vluchtelingen, en dus naar mijzelf. Zijn optreden is niet vrijblijvend. Zijn geloof en zijn optreden staan ten dienste van een betere wereld voor de mensen van nu en morgen. Zoals ik al zei: Franciscus is wellicht de belangrijkste humanist van deze tijd.


Knack, 23-10-2019 (Walter Pauli)