Kleine ijstijd, grote gevolgen

Philipp Blom, De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa. Vertaald door Wil Hansen, De Bezige Bij, 314 blz.


Toen de wereld met twee graden afkoelde, ging alles op de schop. Philipp Blom trekt lessen uit de zeventiende eeuw.


100 van 100

‘Het was in deze tijd bitterkoud weer. Het vroor hard. Het hagelde, het sneeuwde en waaide ruw van Allerheiligen tot maart.’ De Nederlandse monnik Wouter Jacobsz noteerde het in 1572 met bezwaard gemoed. Meer dan een eeuw later, in januari 1684, had architect John Evelyn in zijn dagboek over de Londense ‘Frost fairs’: ‘Ik ben de Theems over het ijs heen overgestoken, dat nu zo dik is dat er niet alleen rijen marktstalletjes staan, waar vlees gebraden wordt en diverse zaken hun waren aanbieden, net als in een stad, maar dat er ook koetsen, karren en paarden op het ijs zijn.’

Klagen over het weer is des mensen en van alle tijden. Maar de monnik en de architect hadden er alle reden toe. In de ‘kleine ijstijd’, een periode tussen grofweg 1570 en 1700, koelde de atmosfeer met gemiddeld twee graden af, zelfs vier graden in vergelijking met de warme dagen van de late middeleeuwen. In zijn jongste boek De opstand van de natuur schildert historicus Philipp Blom een breed panorama van hoe deze ijstijd op het dagelijkse leven van Jan en alleman inbrandde, en hoe het culturele en politieke klimaat mee zou gaan schuiven.


Heksenvervolging

Blom trapt niet in de val om al te sterke causale verbanden te leggen, maar de kleine ijstijd versterkte evoluties die al aan de gang waren en zetten al vermolmde structuren onder grotere druk. Het graan op de verzopen akkers rijpte weken later dan normaal. Pas in 1750 werd in Europa weer evenveel geoogst als in 1570. Honger en ziekte leidden tot broodopstanden, die weer tot genadeloze overheidsrepressie en grote sociale turbulentie. Fanaten zagen in de waterige zon een straf van de toornige god. Vrouwen en mannen werden in grote getallen als heks op de brandstapel gegooid. Pamfletten van kwakzalvers, doemprofeten en raddraaiers vonden gretig afzet. Bloedige oorlogen werden gevoerd om definitief te bepalen wiens vlag de goddelijke zegen had gekregen.

De intensere manier van oorlog voeren, met meer, beter betaalde en opgeleide soldaten en officieren vroeg een professionele staathuishoudkunde en een efficiëntere inning van belastingen. Mercantilisten wilden de staat als een bedrijf besturen, handel was een voorzetting van oorlog met andere middelen. Negatieve handelsbalansen waren nefast. Naties gingen over hun grenzen heen zoeken naar nieuwe rijkdommen en nieuwe koopwaar, in kolonies of via slavenhandel.

Grote delen van de bevolking stonden niet langer zelf in voor hun voedselvoorziening. Boeren moesten overschotten genereren die op internationale markten met winst werden verkocht. De groei- en geldeconomie duwde rentmeesters, speculanten en bankiers, niet zelden afkomstig uit de Nederlanden, in een machtspositie die ze een eeuw daarvoor nooit hadden kunnen bereiken.


De natuur als waarheid

In de geschiedschrijving gelden deze jaren als de ‘nieuwe tijden’. En nieuw waren ze. Het oude feodale stelsel dat eeuwenlang de wereld in haar greep had gehouden, ging eraan. De adel en de Kerk werden uitgedaagd door een opkomende stedelijke klasse van kooplui, ambtenaren, leraren, geleerden. Zij wilden hun deel van de macht, hun stuk van de taart en zouden daarvoor dankbaar gebruikmaken van de vrijdenkerij. Er is geen God die Zijn vertegenwoordiger op aarde meer zeggenschap zou hebben gegeven. Uit die vaststelling stegen revolutionaire concepten als vrijheid en gelijkheid op, door de censor vurig bestreden.

Steeds meer mensen konden lezen en schrijven, de drukpersen draaiden als een lier. In deze kersverse openbare ruimte buitelden ideeën over elkaar heen met een hoge omloopsnelheid. Eeuwen later, na de Tweede Wereldoorlog, zou de nieuwe politieke cultuur uitmonden in liberale democratieën waarvan mensenrechten, een evenwichtige verdeling van macht en tegenmacht en de rule of law de basiswaarden vormen. Een systeem dat velen hoogwaardig, zoniet superieur achten.

Monnik Jacobsz stelde nog zijn hoop in God om de kou aan banden te leggen, maar architect Evelyn deed die moeite niet meer. In die honderd jaar was wel degelijk iets veranderd. Kritische en onafhankelijke denkers aan de eerste seculiere universiteiten correspondeerden met elkaar over wat ze in hun microscopen hadden waargenomen. De kiem was gelegd voor de wetenschappelijke methode waarbij in de eerste plaats gekeken werd naar de materiële werkelijkheid, naar de natuur.

Atheïstische denkers als Baruch de Spinoza gingen religie verwerpen als basis voor het goede handelen. ‘Moreel gedrag is het goede doen omdat het goed is. Goed is alles wat met de natuur overeenstemt. We handelen uit eigenbelang, uit egoïstische motieven, uit een wil om te overleven. Maar als we onze situatie analyseren, blijkt duidelijk dat onze beste overlevingskansen en de kleinste onvrijheid ontstaan als we ons tolerant, solidair en zelfs altruïstisch gedragen, om een wereld te creëren waarin je waardig kunt leven’, vat Blom het samen. Het is de aftrap van het radicale verlichtingsdenken zoals hij het in zijn boek Het verdorven genootschap (2010) omstandig heeft behandeld.


Autoritaire droom

Waar de eerste delen van De opstand van de natuur een elegante en tintelende geschiedschrijving over de ‘longue durée’ en de intellectuele breuken van het vroege kapitalisme bieden, ontpopt Blom zich in zijn epiloog tot een vlammende scherprechter van onze tijd.

We zijn erfgenamen van deze zeventiende eeuw, aldus Blom, en vooral van de ‘smerige compromissen’ van de verlichting. ‘We praten over universele mensenrechten, maar onze economische groei is nog sterker gebaseerd op uitbuiting van mensen en natuurlijke hulpbronnen dan in het Europa van de kleine ijstijd.’

Hoe een samenleving inspeelt op klimaatveranderingen – wat we doen met klimaatslachtoffers en wie we aan boord halen en houden, hoe we de baten en lasten uitruilen – kan geen actuelere vraag zijn. Als we al op de klimaatopwarming reageren, dan is dat met lange tanden, en zoals de zeventiende-eeuwer: ‘Chaotisch, improviserend, gedreven door steeds meer catastrofale gebeurtenissen en steeds maar weer beheerst door het heilige doel op korte termijn onze economie te doen groeien en onze welvaart te behouden.’

De planetaire klimaatverandering waar de eenentwintigste-eeuwse mens mee zal moeten omgaan, dreigt de erfenis van de verlichting, de ‘liberale droom’, uit te hollen. Blom waarschuwt voor de ‘autoritaire droom’ die religieuze en seculiere bewegingen verenigt. ‘Islamitische terroristen, evangelische televisiepredikers, nationaalconservatieve politici en gepeupel van de straat’ vinden elkaar in een retoriek van de uitsluiting van anderen. ‘Afgeschermd door een voldoende dikke isolerende laag aan amusementselektronica zouden intussen veel bewoners van westerse landen weer in zekere mate kunnen instemmen met een autoritaire regering die duidelijke antwoorden formuleert, grote welvaart belooft en veel demonstratieve nationale trots aan de dag legt.’

Het conflict tussen beide toekomstbeelden zal ‘heftiger, principiëler en scherper uitgevochten worden, de gelijkheid en vrijheid van alle mensen zullen in toenemende mate in twijfel worden getrokken en aangevallen’. Als geschiedschrijver gaat Blom in deze bladzijden flink zijn boekje te buiten, maar precies deze sprong naar het nu verhoogt de relevantie van dit hybride maar essentieel werk.


DSLetteren, 28-04-2017 (Hans Cottyn)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB