De psyche van de plunderaar


Na de rellen: de clash van politici en opiniemakers. Wat wás de vierdaagse plundertocht door Groot-Brittannië? Blinde anarchie van losgeslagen tuig? Of een symptoom van een veel dieper liggende malaise? De diagnose en de remedies verschillen, de vooruitzichten niet. 'Dit gaan we veel vaker zien.'


Vijf doden, tientallen gewonden, honderden geplunderde winkels en uitgebrande wagens. Groot-Brittannië ontwaakt uit een nachtmerrie van 96 uren gratuit geweld, en meet in shock de schade op. Meer dan duizend relschoppers zijn gearresteerd, maar de beelden van hun raids blijven nazinderen. Een meisje van hooguit veertien keurt sneakers in een kort en klein geslagen winkel. Sans gêne - wie kan haar wat maken? Een handvol tieners raapt een bloedende, in elkaar geslagen student van straat. Niet om hem hulp te bieden, maar om koudweg zijn rugzak leeg te roven. Een zwarte Audi maait drie Pakistaanse ondernemers van het trottoir die hun winkels proberen te beschermen. Ze sterven ter plaatse - een van hen zou vader worden. Onder de verdachten twee minderjarigen.

Hoe kon dit gebeuren? Hoe kon een spontane protestactie na een schietpartij in de Londense armoedewijk Tottenham zo dramatisch ontsporen? Hoe kon die schietpartij het alibi worden om over het hele land winkels te plunderen en in brand te steken? Een hoger doel leken de daders niet te hebben, laat staan een ideologie. 'Shops are gonna get smashed, come and get some free stuff!!!', moedigden ze elkaar aan via Blackberry. Wat was hier in vredesnaam aan de hand?


'Hersenloze criminaliteit'

Voor de Britse premier David Cameron van de Conservative Party was het meteen zonneklaar. Dit was 'hersenloos egoïsme' en 'pure criminaliteit' van 'uitschot', zei hij. Zijn mantra van 'Broken Britain' kreeg voor de gelegenheid een overtreffende trap: 'Delen van onze samenleving zijn niet zomaar gebroken, ze zijn ronduit ziek.' En dat was hun eigen schuld, benadrukte hij in het parlement.

'Dit gaat niet over armoede of ongelijkheid. Dit gaat over een cultuur die geweld verheerlijkt, geen respect heeft voor gezag, en aldoor hamert op rechten, maar nooit op verantwoordelijkheden. De ouders van deze jongeren kan het al te vaak niet schelen waar en met wie ze uithangen, laat staan wat ze doen. De gevolgen van deze grootschalige verwaarlozing en immoraliteit zijn al lang duidelijk, maar we zijn er nooit voldoende tegen opgetreden.'

Cameron kondigde aan dat hij van de strijd tegen 'ongelooflijk gewelddadige straatbendes' een 'nationale prioriteit' zou maken. Law and order en een harde hand dus - geen investeringen in buurtwerk of andere sociale projecten. 'Een diepe moreel falen los je niet op door er een hoop geld tegenaan te gooien', aldus Cameron. Dat geld ís er trouwens ook niet. Tegen 2015 moet zijn regering 92 miljard euro besparen.


'Uitschot'

De harde taal van David Cameron klinkt bekend. Toen jongeren in 2005 de Parijse banlieues in brand staken, had de Franse president Nicolas Sarkozy, toen nog minister van Binnenlandse Zaken, het ook over racaille - uitschot. De buitenwijken zouden met een hogedrukreiniger schoongemaakt worden, dreigde hij. Alleen: Nicolas Sarkozy kreeg daarvoor toen de hele weldenkende wereld over zich heen. En dat bleef David Cameron de voorbije dagen opvallend bespaard. Niemand in Groot-Brittannië maakte zich druk over zijn woordkeuze van 'uitschot', 'tuig' en 'hersenloze criminelen'. Linkse politici en opiniemakers niet - zelfs de bewoners van de relwijken zélf niet.

'You lot piss me the fuck off', riep een vrouw uit Hackney tegen de plunderaars, in een intussen beroemd YouTubefilmpje. 'Hou verdomme op met mensen hun eigendom plat te branden. Stop winkels te vernielen waar mensen hard voor hebben moeten werken. Ik ben beschaamd dat ik in jullie wijk woon. Vecht dan toch vóór iets, in plaats van gewoon Foot Locker leeg te halen.'

Zelfs oppositieleider Ed Miliband van Labour, in alles het politieke spiegelbeeld van David Cameron, schaarde zich achter de harde taal van zijn premier. 'Waarover we verder ook van mening verschillen, vandaag zijn we verenigd in het veroordelen van het geweld en het vandalisme', zei hij. 'Hier zijn geen excuses voor. Niets kan dit rechtvaardigen.'


'Waardeloze ouders'

No excuses, no justifications - daar is iedereen in Groot-Brittannië het over eens. Maar moet het debat daar dan ook maar meteen stoppen? Als het aan de Conservative Party van David Cameron ligt liefst wél, en dat hoeft niet te verwonderen. De Britse premier lag de voorbije weken zwaar onder vuur vanwege het afluisterschandaal van News Of The World. Het laatste wat hij nu nodig heeft, zijn politieke tegenstanders die de rellen aan zijn besparingen linken. Of erger: aan zijn omstreden beslissing om onderwijs duurder te maken, en allerlei sociale voorzieningen af te bouwen.

'Ik wil hier geen sociologische onzin over horen', zei de Londense burgemeester Boris Johnson, een partijgenoot van Cameron, toen hij de rellenwijken bezocht. 'Wat mensen ook tekort gedaan wordt, niets rechtvaardigt dat ze winkels kort en klein slaan en levens en inkomens van onschuldige medeburgers vernielen.' Op dat argument van gewapend beton loopt sindsdien elk politiek debat dood.

Ken Livingstone, de voormalige Labourburgemeester van Londen, leek wel zelf een winkel in brand gestoken te hebben toen hij de besparingen van de regering Cameron ter sprake bracht om het grotere plaatje van de rellen aanschouwelijk te maken. Elke verwijzing daarnaar was 'immoreel en cynisch', donderde The Daily Mail, de tweede grootste krant van het land. Volgens de krant waren er maar twee oorzaken: 'giftige rapmuziek' en 'waardeloze ouders' - een van hun columnisten noemde ze 'wilde beesten'.

Ook de Britse psychiater en essayist Theodore Dalrymple, de ideologische muze van Bart De Wever, legt de schuld zeer nadrukkelijk bij de ouders van de 'lelijke, agressieve en gemene' kinderen uit de achterstandswijken.' 'De Britse jongeren voeren de westerse wereld aan in vrijwel alle aspecten van de sociale pathologie, van tienerzwangerschappen tot drugsgebruik, van dronkenschap tot geweldpleging', schreef hij afgelopen week in een column in DS. 'Britse kinderen hebben veel meer kans op een televisie in hun slaapkamer dan op een vader in huis. Een derde van onze kinderen eet nooit aan tafel met een ander lid van het huishouden - het woord 'gezin' zou misplaatst zijn. Ze zijn dan ook radicaal ongesocialiseerd en diep egoïstisch.'


'Nihilistische verveling'

Eenzelfde geluid bij de Britse opiniemaker Toby Young, de zoon van wijlen Michael Young, een van de architecten van de Britse verzorgingsstaat. En dat is opmerkelijk. In 1958 schreef Michael Young het visionaire boek The Rise of the meritocracy. De traditionele Britse klassenmaatschappij zou plaats ruimen voor een meritocratie, voorspelde hij. De aristocratie van geboorte zou vervangen worden door een aristocratie van talent, IQ en inspanning. Dat leek op het eerste gezicht rechtvaardiger, maar dat was het nauwelijks, schreef hij. Want ook voor talent en IQ kon het vaak volstaan lid te zijn van de 'Lucky Sperm Club'. Bovendien zou in een meritocratie een onderklasse van onrendabelen ontstaan die zich tegen de maatschappij zou keren, waarschuwde hij. Precies wat de jongste dagen leek te gebeuren.

Toch? 'Ab-so-lu-te-ly not', mailt Michael Youngs zoon Toby Young.

'De rellen hebben in geen honderdduizend jaar iets met de theorie van mijn vader te maken. Kijk naar wie er allemaal gearresteerd werd. Dat waren niet alleen achtergestelde jongeren, daar zaten mensen tussen uit alle geledingen van onze maatschappij. Universiteitsstudenten. Leraars. Een ballerina, zelfs. Dit heeft niets met sociale ongelijkheid of segregatie te maken. Dit gaat om iets veel diffuser - een soort nihilistische verveling en diepe normvervaging. Om dit te snappen moet je Karl Marx niet lezen. JG Ballard heb je nodig.' (De laatste roman van JG Ballard, 'Kingdom Come', draait rond de slagzin 'The suburbs dream violence.' Geweld is de enige uitlaatklep geworden van een hele generatie die ten prooi is gevallen aan racisme, consumisme en angst, red.)


'Geen aandeel in de maatschappij'

Geen Marx, dus, maar de rellen van de voorbije week speelden zich niettemin onmiskenbaar af tegen een achtergrond van economische rampspoed en besparingen. Het afgelopen jaar volgde in Groot-Brittannië het ene grimmige studentenprotest op de andere woelige betoging en gewelddadige vakbondsmars. Een kaartje van de incidenten toont bovendien aan dat de meeste plunderingen en brandstichtingen plaatsvonden in de armste wijken.

In Tottenham, waar het geweld en de plunderingen afgelopen weekend startten, begonnen ook de rellen van 1985. En dat lijkt geen toeval. Het aantal tienerzwangerschappen en gebroken gezinnen behoort er tot de hoogste ter wereld, één op de twee kinderen leeft onder de armoedegrens. De jeugdwerkloosheid is er nog hoger dan in andere delen van het land, waar sowieso al een recordaantal van één op de vijf jongeren zonder job zit. Door de recente besparingen van de regering Cameron verloor de jeugdwerking 75 procent van haar middelen, en moesten 8 op de 13 jeugdcentra dicht.

'Really bad stuff's going on, it's crazy', waarschuwden jongeren uit de wijk drie weken geleden al, in tempore non suspectu, in de krant The Guardian. 'Hier gaan rellen van komen.' Maar daar wil niemand in Groot-Brittannië lang bij stilstaan dezer dagen. Toen het zwarte Labour-parlementslid Diane Abbott haar relwijk Hackney in een opiniestuk in The Independent 'een kruitvat' noemde, werd ze meteen gebrandmerkt als een soft, naïef en links-fundamentalistisch vriendinnetje van de relschoppers. Ook al noemde ze hen, net als Cameron, onomwonden 'hersenloos tuig'.

'Ach, het is gewoon te vroeg voor een diepgaand debat', zucht ze aan de telefoon. 'Zodra je de waaromvraag stelt, hoe voorzichtig en genuanceerd ook, word je beschuldigd dat je zaken aan het goedpraten bent. Terwijl Cameron die waaromvraag als een van de eersten stelde. In 2006 gaf hij zijn roemruchte 'Hug a hoodie'-speech. (Knuffel eens een kaptrui, red.) Hij zei toen dat we jonge criminelen uit achterstandswijken moesten proberen te begrijpen, in plaats van ze zomaar te veroordelen. Heel vreemd om hem nu alleen over waterkanonnen en rubberkogels te horen praten. Alsof dat op de lange termijn wat dan ook gaat oplossen. Maar dat is nu eenmaal de toon van het debat op dit moment. Er gaan stemmen op om de plunderaars hun recht op sociale huisvesting af te pakken.'

'Mensen zijn razend over wat de plunderaars aanrichtten - en terecht. Niemand wil nu over de uitzichtloosheid van de achterstandswijken praten. En toch zullen we daaraan moeten werken. Anders gaan dit soort incidenten zich blijven herhalen. Hoe kunnen we van deze jongeren burgerzin verwachten als we ze geen aandeel geven in onze maatschappij?'


'Politieoptreden'

Is het dan toch - zoals steeds - the economy, stupid? 'Néé', bezweert de Franse sociologe Sophie Body-Gendrot. En zij kan het weten. Aan de prestigieuze Université de la Sorbonne bestudeert ze al meer dan dertig jaar stadsrellen in Frankrijk en Groot-Brittannië. Ze schreef er een dozijn boeken over, en ze adviseert de Franse overheid voor haar beleid in de banlieues. 'Er bestaat niet één Grote, Simpele, Eenduidige Verklaring voor stadsrellen', zegt ze. Al verbaast het haar niet dat de rellen begonnen toen de 29-jarig Mark Duggan in Tottenham werd doodgeschoten door de politie.

'In dat opzicht is dit een klassieke rel', zegt ze aan de telefoon. 'Jongere komt om bij politieoptreden in probleemwijk en boem! - het kruitvat ontploft. Zo gaat het in 99 procent van de gevallen. Na vier dagen was het voorbij. Ook dat is typisch. Daarna zijn de grootste heethoofden gearresteerd, slaat de vermoeidheid toe bij de rest, en zet de overheid de grove middelen in. Mais là, ça s'arrête. Van dan af loopt elke verdere veralgemening mank. Rellen zijn niet allemaal toe te schrijven aan sociale uitsluiting, hoge werkloosheid of drastische bezuinigingen. Links probeert het zo uit te leggen, maar dat is te gemakkelijk. In een op de drie banlieues waar in 2005 rellen uitbraken, waren de economische cijfers niet slechter dan elders.'

Ook intrigerend: op veel plaatsen in Europa zien de statistieken er nog veel grimmiger uit dan in Groot-Brittannië. In Spanje bijvoorbeeld, is de jeugdwerkloosheid dubbel zo hoog. En ook daar voerde de regering een draconisch besparingsplan door. Waarom bezetten de Spaanse 'indignados' dan vreedzaam pleinen om hun ongenoegen te uiten? Waarom sloegen zij niet aan het plunderen? En waarom sloeg het geweld deze week niet over naar de Brusselse wijken Kuregem of Molenbeek,?


'Extreme ongelijkheid'

De Britse professor-emeritus Richard Wilkinson heeft het antwoord op die vragen. Wilkinson studeerde zowel economie en gezondheidswetenschappen, en werd 'sociaal epidemioloog'. Twee jaar geleden schreef hij samen met zijn collega Kate Pickett de alom geprezen bestseller The Spirit Level - het waterpasniveau. Het is hét boek om de rellen van afgelopen weken te begrijpen.

'Ik heb er al vaak aan gedacht, ja', zegt Wilkinson aan de telefoon. 'Voor The Spirit Level vertrokken we van één bepaalde economische parameter: de mate van ongelijkheid in de samenleving. De kloof tussen arm en rijk, zeg maar. Daaraan koppelden we allerhande sociale problemen: armoede, werkloosheid, verwaarlozing, gewelddelicten, verslaving, lage levensverwachting, geestesziekte, enzovoort. De resultaten waren spectaculair. Hoe ongelijker de samenleving, hoe dramatischer de mate waarin al die problemen zich voordeden.'

'Groot-Brittannië is - dat kun je statistisch bewijzen - een van de meest ongelijke landen van de westerse wereld. In Londen heeft de rijkste tien procent van de bevolking meer dan 250 keer méér dan de armste. De zogenaamde sociale mobiliteit is ook zeer klein in ons land. De kleinste van Europa. Wie opgroeit in een achterstandswijk, is bijna gedoemd om daar ook dood te gaan. Al was het maar omdat degelijk onderwijs fortuinen kost, en omdat bedrijven de sollicitatiebrieven van jongeren uit bepaalde wijken gewoon niet eens bekijken. Eens arm, altijd arm, dus. De misère is uitzichtloos. Praat dat goed dat die jongeren aan het plunderen slaan, in plaats van iets van hun leven te proberen maken? Natuurlijk niet. Maar het helpt wel om een en ander in context te zien.'

'Heel veel achterstandsjongeren groeien op in een sfeer van huiselijk geweld, misbruik en verslaving. Bij ouders die zelf niet ouder zijn dan dertien of veertien. Onlangs was er een ophefmakend proces tegen tienermoeders die hun peuters tot bloedens toe op elkaar lieten slaan. Dat zou ze harden, zeiden ze. Daar kunnen natuurlijk geen evenwichtige mensen uit opgroeien.'

'Als we dit probleem bij de wortel willen aanpakken, gaan we de extreme ongelijkheid in onze maatschappij moeten oplossen. Anders zullen deze uitbarstingen van geweld blijven terugkeren.'


'Graaicultuur'

Maar lang niet alle relschoppers waren probleemjongeren uit gebroken gezinnen en achterstandswijken, zoals Toby Young al opmerkte. De middle en de upper class plunderden mee. Volgens The Daily Mail zelfs een dochter van een multimiljonair. Het is wellicht een van de meest onrustwekkende vaststellingen na vier dagen rellen.

Maar psycholoog en auteur Paul Verhaeghe van de Universiteit Gent is allerminst verbaasd. Hij ziet in zijn praktijk almaar meer jongeren opduiken met ernstige sociale stoornissen. Steeds meer komen er ook bij hem terecht via een dwangmaatregel. De stijging is zo frappant dat hij er een boek over schrijft dat volgend najaar zou moeten verschijnen.

'Je hoort politici en opiniemakers nu zeggen: die jongeren hebben geen waarden en normen. Maar dat is onzin. Ze hebben gewoon net dezelfde normen en waarden als de rest van de maatschappij. En daarin is status, succes en materiële rijkdom het enige wat nog telt. Hoe je het ook verwerft. If you can't make it, take it.'

'Ik ga nu even kort door de bocht, maar wat is het wezenlijke verschil tussen deze plunderaars en de Britse parlementsleden die valse onkostennota's indienden? Wat is het verschil tussen hen en de bankiers in de City die miljoenen mensen jarenlang wetens en willens toxische beleggingsproducten aansmeerden, om miljoenenbonussen te halen? Waar was hun normbesef en verantwoordelijkheidszin? Welke hogere waarden dienden zij? Zij maakten veel meer kapot dan een paar winkels. Maar hen ging de politie niet uit hun huizen halen. Zij verdwenen geruisloos met een gouden parachute van miljoenen euro's. De plunderingen zijn een symptoom van net hetzelfde. Blinde hebzucht. Graaicultuur. Een maatschappij die compleet is doorgeslagen in materialisme. De plunderaars houden ons een spiegel voor. De vraag is of we er echt in zullen durven kijken.'


DS, 13-08-2011 (Wouter Van Driessche)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB