‘Vrede is niet meer vanzelfsprekend’


De vredesbeweging bestaat 75 jaar. Met een oorlog op het Europese continent en hernieuwde opleving van een discussie over kernwapens ziet directeur Rolien Sasse juist nu een rol weggelegd voor Pax.


Rolien Sasse wil eerst een misvatting uit de weg helpen. “Het idee dat pacifisme hetzelfde is als vrede klopt niet. Wij zijn voor vrede. Dat betekent veiligheid voor iedereen. Het betekent niet automatisch dat we tegen wapens zijn.” De directeur van Pax reageert op de vraag wat de vredesbeweging nog waard is in een tijd waarin er amper discussie bestaat over het sturen van wapens richting Oekraïne, en het defensiebudget min of meer moeiteloos wordt verhoogd richting 2 procent van het bruto binnenlands product. Zelfs de van oorsprong linkse en pacifistische partijen roeren zich minimaal in het debat.

Het lijkt nogal een koerswijziging met de jaren tachtig. De tijd dat het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) – nu onderdeel van Pax – onder leiding van Mient Jan Faber honderdduizenden mensen wist te mobiliseren om te demonstreren tegen de plaatsing van kruisraketten. Maar zo voelt Sasse dat niet.


‘Wij hebben ook kernwapens op ons grondgebied’

“Die demonstraties van destijds waren niet pacifistisch. Dat is echt een misvatting. We streden tegen kernwapens, dat doen we nog steeds. En we maakten ons hard voor openheid. Waar worden de kernwapens opgeslagen en waarom?” Ook die vraag is nog altijd actueel. “Weinig Nederlanders zijn zich ervan bewust, maar wij hebben ook kernwapens op ons grondgebied liggen.” Sasse doelt op luchtmachtbasis Volkel waar Nederland ongeveer twintig kernkoppen heeft opgeslagen die in het bezit zijn van de Amerikanen.

Het heeft volgens Sasse daarom iets hypocriets dat er zoveel internationale verontwaardiging is over het verplaatsen van Russische kernwapens richting Belarus. Maar die onwetendheid zegt haar ook dat de vredesbeweging er juist nu toe doet. “Het momentum is daar. Kijk ook naar de populariteit van de film Oppenheimer, de man die de atoombom tot stand bracht.”

Sasse blikt in haar huis in Noordwijk terug op 75 jaar vredesbeweging. Zelf is ze pas een half jaar directeur van Pax. Ze refereert regelmatig aan de mensen die de beweging groot hebben gemaakt: de onlangs overleden Mient Jan Faber en Jan Gruiters. Onder leiding van Gruiters fuseerden het IKV en Pax Christi tot het huidige Pax. Hij zorgde er ook voor dat de vredesbeweging de blik verruimde en actief werd in conflictgebieden variërend van Irak tot Colombia.


Dehumaniseren van minderheden

Sasse heeft zelf ook de nodige ervaring in oorlogsgebieden. Ze werkte een jaar als vrijwilliger in Sierra Leone ten tijde van de burgeroorlog. En in Cambodja hielp ze lokale organisaties jarenlang het land opbouwen na een burgeroorlog. “Op het eerste gezicht zijn dat totaal verschillende landen. Maar wat die twee verenigt is dat ze voor de oorlog een stevige middenklasse hadden. Oorlog en conflict lagen daar niet per se voor de hand. Je ziet dat er weinig voor nodig is om het tij te keren. Sierra Leone en Cambodja behoren nu tot de armste landen ter wereld.”

Hoewel conflictgebieden een belangrijke pijler blijven voor de vredesbeweging, zal Pax de komende maanden ook de internationale ervaring inzetten om conflicten in Nederland te beslechten. Want de situatie vraagt om meer aandacht, vindt Sasse. “Ik zie een aantal elementen in de samenleving die een voorstadium vormen van hoe een conflict ontstaat.” Sasse somt op: burgers die tegenover elkaar staan, weinig vertrouwen in de overheid, dehumaniseren van minderheden, het beknibbelen op de rechtsstaat.

Dat is niet alleen de burger aan te rekenen, benadrukt ze. “Dat het vertrouwen in rechters zo groot is, zegt voldoende”, zegt Sasse. Ze reageert op de Staat van het Recht, het onderzoek dat Trouw vorige week publiceerde en waaruit blijkt dat het vertrouwen in wetshandhavers groot is. “Maar het feit dat de rechter de politiek er vaker op moet wijzen dat ze zich moet houden aan de wetten die ze zélf gemaakt heeft, vind ik zorgelijk. Je ziet het aan het toeslagenschandaal en aan het demonstratierecht dat verder ingeperkt wordt.”


De bevolking samenbrengen

Het zijn kleine stapjes, veel Nederlanders zijn tevreden, maar er broeit onderhuids wel iets. “Vrede is minder vanzelfsprekend dan dertig jaar geleden.” Het is een van de redenen dat Pax tijdens het 75-jarige jubileum de nadruk legt op de situatie in Nederland. Want die barstjes vormen een belangrijke voorbode voor onvrede en uiteindelijk kan dat leiden tot oorlog. “Dat kan je voorkomen door in een vroeg stadium alle groepen te betrekken, en in gesprek te gaan. Dat is wat we momenteel proberen.”

Het is de kurk waar de vredesbeweging op drijft: het samenbrengen van alle lagen van de bevolking – variërend van studenten tot vluchtelingen en politici. Het zijn steeds minder vanzelfsprekende ontmoetingen omdat Nederland in de afgelopen dertig jaar is gepolariseerd. Mensen met verschillende achtergronden of opleidingsniveaus komen elkaar nauwelijks nog tegen. Het is een gevolg van de ontzuiling: de kerk doet er minder toe en op tal van terreinen leven mensen langs elkaar in plaats van met elkaar. “Dat maakt Nederland vatbaar voor oorlog. Vrede is hier niet meer vanzelfsprekend.”

Sasse keerde vorige week terug uit Oekraïne en hoewel het land in oorlog verkeert – of juist daarom – viel het haar op dat de Oekraïners zich verenigen. “Ik sprak daar met lokale overheden, politieke leiders en mensen uit de kerk. De eenheid is gigantisch.” Dat wil volgens de directeur niet zeggen dat er geen spanningen zijn. “Wat doet Oekraïne met de honderdduizenden interne vluchtelingen als de oorlog straks is afgelopen? Hoe keren de mannen terug van het front? Daar gaan we samen met lokale organisaties over in gesprek.”


‘Het gaat ook om vertrouwen, om democratie’

Hoe en wanneer die oorlog eindigt is lastig te voorspellen. Op de vraag of Oekraïne daarvoor om de tafel moet met de Russische president Poetin en eventueel bezette gebieden moet opgeven, wil Sasse niet antwoorden. “Dat is niet aan mij en dat is nu ook niet aan de orde. De Oekraïners voelen zich terecht bedreigd in hun bestaan, ze worden aangevallen op hun grondgebied en mensenrechten worden geschonden. We zijn voor een duurzame vrede, maar die moet je wel winnen.”

Dat westerse landen met wapens te hulp schieten, verbaast Sasse om die reden niet. “Oekraïne heeft recht op zelfverdediging.” Bovendien stoort het de directeur hoe de discussie – ‘ook in de media’ – verloopt. “De vraag over het sturen van wapens of onderhandelen voor de vrede is onterecht en in onze ogen minder relevant. Hoe kunnen we vrede bevorderen? Dat is de vraag die we moeten stellen. Daar kunnen wapens onderdeel van zijn, maar er is meer voor nodig. Bijvoorbeeld het steunen van de burgerbeweging in Oekraïne. Daar zouden we als Nederlandse overheid ook in moeten investeren.”

Maar het debat gaat volgens Sasse enkel over het ophogen van het defensiebudget, over het produceren van wapens. “Daar ben ik bezorgd over. Dat er bijvoorbeeld geen enkele discussie is over het investeren in wapenbedrijven.” Sasse snapt best dat Nederland een bepaald percentage moet uitgeven aan defensie. “Maar veiligheid heeft niet enkel te maken met wapens. Het gaat ook om vertrouwen, om democratie, om een brede middenklasse, om goed onderwijs, om sterke instituties. In dat kader is het zorgelijk dat het kabinet bezuinigt op ontwikkelingssamenwerking.”


Contacten in Rusland

Aan vrede moet je werken, zegt Sasse. Ook in Nederland. “Het is te lang een vanzelfsprekend gegeven geweest.” Het valt de directeur op dat Nederlanders onverschillig zijn geworden. “De vredesbeweging is net na de Tweede Wereldoorlog opgericht. Nederland was toen in de ban van de verzoening.” Tijdens de Koude Oorlog gaf de discussie over kernwapens de vredesbeweging vleugels – de Tweede Wereldoorlog lag vers in het geheugen.

Die stemming veranderde na de val van de Muur. “Toen heerste het gevoel van: Nederland is af. Dit is het einde van de geschiedenis. We weten inmiddels wel beter”, zegt Sasse. Het aantal conflicten en oorlogen is gestegen van 38 in 2000 tot 83 in 2022. “De multipolaire wereld, een wereld met verschillende machtsblokken, brengt onzekerheid en wantrouwen met zich mee.”

En dat is precies de reden dat Sasse een belangrijke rol weggelegd ziet voor Pax. Eenvoudig is dat niet. Want het is moeilijker en gevaarlijker dan ooit om met autocratische regimes rond de tafel te gaan. Het is veelzeggend dat de directeur geen antwoord kan geven op de vraag of Pax nog contacten heeft in Rusland. “Ik zou mensen dan onnodig in gevaar brengen.”


Trouw, 15-09-2023 (Janne Chaudron)