Slavoj Zizek: De natuur onze moeder? Ja, maar wel een ‘dirty whore bitch’ van een moeder


Weinig levende filosofen genieten de bekendheid van Slavoj Zizek (75), het Sloveense ‘denkbeest’ met evenveel fans als haters. Kan hij helpen de klimaatcrisis te duiden? Of zelfs te beteugelen? Trouw waagt zich aan een interview.


Slavoj Zizek (75) hoort klimaatactivisten, natuurvrienden en gewone mensen vaak met veel tederheid over de natuur praten. ‘De prachtige zon’, ‘de frisse wind’, ‘het groene gras’, hoe ‘alles met elkaar in balans’ is. En hoe de mens als ‘invasieve soort’ die balans in de war schopt, de natuur uitput.

Dat soort zoetsappige uitspraken doen het bloed van de Sloveense filosoof koken. “De natuur zit van zichzelf bomvol disbalans!”, scandeert hij via video-verbinding vanuit zijn huis in Ljubljana.

Neem alleen al de menselijke ontstaansgeschiedenis. Dino’s bewandelden de aarde, tot uit het niets een giga-meteoriet insloeg, die iedereen uitroeide en ‘per ongeluk’ de randvoorwaarden schiep voor het ontstaan van intelligent leven.


De natuur is onze moeder

Of het feit dat er door ‘de natuur’ nu olie en kolen in de aarde zit, nog steeds de voornaamste energiebronnen van mensen, met alle klimaatschade van dien. “Ze zeggen weleens: de natuur is onze moeder. Ja, zeg ik dan. Maar wel een dirty whore bitch van een moeder.”

Het is tekenend voor de Sloveense dwarsdenker dat hij zelfs over een knuffelbaar onderwerp als bloemetjes en bijtjes met controversiële uitspraken komt. Maar zoals wel vaker bij Zizek, een van de beroemdste levende filosofen, met ruim vijftig boeken op zijn naam en miljoenen views op YouTube, is er wel degelijk een boodschap verstopt die mensen juist uit de crisis moet helpen.

“Ons idee van de natuur is een menselijk construct”, vervolgt hij. “‘De natuur’ bestaat niet. We kúnnen niet op de natuur vertrouwen, we moeten haar juist wantrouwen.” Mensen moeten niet verzinken in tederheid, waarschuwt Zizek. “Ze moeten compleet geshockt zijn.” Want, vervolgt hij, alleen een staat van shock door de onvoorspelbaarheid en ondoorgrondelijkheid van de natuur, een staat van overlevingsdrang, kan mensen tot de radicale veranderingen brengen die nodig zijn om uit de crisis te komen.


Geen kalm en gericht vraag-antwoordgesprek

Het verzoek van Trouw aan ‘het denkbeest van Ljubljana’ was om hem te interviewen over de klimaatcrisis, een onderwerp dat hij geregeld noemt, vaak niet als los onderwerp maar in samenhang met andere crisissen en oorlogen. Maar wie het werk en de optredens van Zizek kent, weet dat zo’n verzoek niet tot een kalm en gericht vraag-antwoordgesprek over puur dit onderwerp gaat leiden.

Dat wordt meteen duidelijk als de verslaggever het zoom-interview binnenstapt, dat gehost wordt door de organisator van het filosofische evenement dat de denker in november voor een lezing naar Nederland haalt. Zizek is dan al druk gebarend aan hem aan het uitleggen hoe Nederland delen van België zou moeten annexeren.

“Jullie zouden het op een stalinistische manier moeten doen. Eerst met staatsactoren onrust zaaien over de grens. Dan een, om in populaire taal te spreken, ‘speciale militaire operatie’, om vrede te stichten. Vervolgens een mooi referendum, ook op zijn Stalins, waarbij niet 100 procent maar 85 of 90 procent zegt bij Nederland te willen horen.”


Krachttermen en middelvingers

De Sloveen vertelt het allemaal geanimeerd, plagerig, en met zijn bekende vele neurotische tics: de tong die rare bewegingen maakt, de hand die plukt aan zijn gezicht, zijn slissende spraak en zo nu en dan een krachtterm of middelvinger.

Op korte vragen over het klimaat volgt vaak een onstopbare monoloog die kan uitweiden van de geflopte rampenfilm Moonfall (2022) naar de keer dat hij werd gevraagd om minister te worden (“Je moet mij geen macht geven, ik zou als een dictator te werk gaan”) tot een recent gedachte-experiment: wat hij anders had gedaan als hij de Hamas-aanval van 7 oktober had geleid.


Proberen te focussen

Het zijn dit soort eindeloze associaties waar Zizek controverses en typeringen als ‘dodelijke nar’ aan dankt. Laten we toch proberen te focussen op het klimaat. De jaarlijkse VN-klimaattop staat voor de deur, landen liggen niet op koers om de opwarming tot 1,5 of zelfs 2 graden te beperken. Een recent rapport waarschuwt voor de vele klimaatrampen en zelfs ‘maatschappelijke ineenstorting’ waar de wereld mogelijk op afkoerst.

Misschien is een dwarsdenker die het klimaatverhaal op zijn kop zet precies de impuls die het debat nu kan gebruiken. De filosoof wil er graag over vertellen, inclusief de uitnodiging hem kort te houden, en waar nodig flink in de tekst te snijden, knippen en plakken. “Alleen een slechte journalist zou woord voor woord overnemen wat ik zeg”, lacht hij.


Normaal spreken we als krant vooral wetenschappers over het klimaat. Is het zinvol om met een filosoof te praten?

“Vanuit mijn blik is één ding zeker. Je krijgt van een filosoof geen nieuwe, intelligente oplossing voor het probleem. Ik weet niet wat we moeten doen.

“Maar wat filosofen denk ik wel kunnen – en dit is erg belangrijk vandaag de dag – is wetenschappers en vooral het brede publiek te helpen de juiste vragen te stellen. Om de verkeerde benaderingen van het probleem te bekritiseren en te ondermijnen.”


Meerdere crises domineren het nieuws: de oorlog in Oekraïne, het Israël-Palestina-conflict, de klimaatcrisis. Zijn dat in uw ogen losse gebeurtenissen, of hangen ze samen?

“Het zou te simpel zijn om daar een allesomvattend antwoord op te geven. Wat ik wel kan zeggen, is dat ik me vooral zorgen maak over de combinatie van al die crises. De klimaatcrisis. De dreiging van een kernoorlog. De – linkse mensen gaan het niet leuk vinden dat ik dit zeg – immigratiecrisis. De dreiging dat kunstmatige intelligentie het allemaal overneemt. De combinatie maakt het geheel zo explosief.

“Je zou gedacht hebben dat een ecologische crisis, als mensen zich daar volledig bewust van zijn, de kans op oorlog verkleint. Dat mensen zouden beseffen: we zitten samen in de diepe shit. Maar het tegenovergestelde blijkt waar. Stel dat een asteroïde of heftige storm Sinai raakt, een plek die zowel voor Joden als Arabieren van belang is. Zou dat tot verzoening leiden? Nee.

“Zo’n tegenovergestelde reactie zie je met elke oorlog. De eerste reactie is: ‘laten we het milieu en klimaat vergeten. We moeten ons focussen op de oorlog.’”


U beschrijft in uw aanstaande boek een mentale houding die je steeds vaker ziet bij het klimaatprobleem. Niet ‘ontkennen’, maar ‘afwijzen.’ Zeggen: ‘Ik weet dat het zo is, maar ik geloof het niet’. Hoe zit dat?

“Het idee komt van Alenka Zupancic, die hier een heel boek over schreef (Disavowel, red.). Wat zij signaleert, is vrij schokkend. Vroeger was de reactie van conservatieven, bijvoorbeeld op klimaatverandering: ‘Dit is een nep-probleem’. Wat je nu ziet, is dat mensen wel toegeven dat het waar is. ‘Ja, er zijn problemen met het klimaat en milieu.’ Maar vervolgens negeren ze het in hoe ze handelen. Ze geloven het niet echt.

“Ik zie dit zelf bij sceptische vrienden. Die zeggen: ‘Jij praat over een ecologische crisis, en je hebt gelijk: stormen komen vaker voor. Maar ga eens lekker naar buiten, het is mooi weer, de vogeltjes zingen. We zijn er nog gewoon!’ Veel mensen hebben een onvermogen om door te laten dringen dat we in een diepe crisis zitten. Ze zeggen dat het zo is, maar geloven het niet.

“Waar ik bang voor ben, is dat het niet genoeg is om te zeggen: ‘Wacht maar, er komt een heftigere storm aan, of een tornado of een aardbeving’. Dat hoor ik linkse mensen vaak zeggen. ‘Vroeg of laat worden de mensen vanzelf wakker.’ Wat als ze niet wakker worden? Wat als het alleen de reactie triggert: we moeten ons territorium beschermen, wie geeft er een zak om iemand anders?”


Communisme nieuwe stijl

Hoewel Zizek geen pasklare oplossingen heeft voor deze impasses, vindt hij wel al jaren dat het allemaal anders moet. De achterflap van zijn boeken omschrijft hem – naast ‘een Hegeliaans filosoof’ en ‘Lacaniaans psychoanalist’ – als ‘communist’. Of, zoals hij meermaals in het gesprek zegt: “Ik zie mezelf als gematigd conservatief marxist”.

Of de Sloveen, die de val van de Sovjet-Unie zelf heeft meegemaakt en politiek betrokken was, denkt dat oldschool communisme het klimaatprobleem gaat oplossen? “Nee!”, roept hij. “Vergeet al die bullshit, een ‘centraal comité als regering’ en ‘een nieuwe samenleving waar iedereen blij is’, blah blah blah.”

Met communisme bedoelt Zizek: ‘oorlogscommunisme’. Een soort regeringsvorm waarbij landen de noodtoestand uitroepen. Concreet: een sterkere overheid, minder vrijheid voor bedrijven en veel stevigere internationale samenwerking. Net zo ferm als hoe landen ingrepen in de covid-tijd, door bedrijven te vertellen wat te produceren, mensen meer te durven sturen en zij die knel zitten financieel te ondersteunen.


Neem de VN-klimaattop, binnenkort weer in Azerbeidzjan. Bereiken de tweehonderd landen daar op deze manier iets of is het één grote show?

“Allereerst: ik ben niet tégen de top, want landen geven tenminste toe dat er een probleem is. Maar het is één grote show.

“Ik zal een metafoor uit mijn boek gebruiken waar ik erg blij mee ben, met een ietwat cynische benadering van mezelf. Ik zie mezelf als een obsessieve neuroot. Weet je wat die doen? Ze praten de hele tijd. Niet om iets te bereiken, maar om de dingen te houden hoe ze zijn. Toen ik in psychoanalyse zat, praatte ik de héle tijd. Omdat ik bang was dat als ik een moment stil was, de analist me een echt moeilijke vraag zou stellen.

“Ik denk dat al die toppen in principe grote lege spektakels zijn van dit type. Veel praten, juist om de dingen te houden zoals ze zijn. Er zijn internationale samenwerkingen nodig die daadwerkelijk verplichtingen aan landen stellen.”


Klinkt mooi, maar u plaatst er zelf vraagtekens bij of het ooit tot zo’n samenwerking zal komen. Of uw ‘communistische’ droom uitkomt. Ziet u een haalbare weg voorwaarts? Uit de klimaatcrisis en andere crises?

“In de Sloveense en Franse taal heb je een prachtige dualiteit, ik weet niet of het in het Nederlands ook zo is. Er zijn twee termen voor ‘de toekomst.’ Futur en avenir. Futur is: wat gaat zijn. Dat kan hetzelfde zijn als wat er nu is, bijvoorbeeld als Biden opnieuw president zou worden.

Avenir is: wat komen gaat. Dat impliceert een verandering, niet een voortzetting van wat er nu is. We moeten denk ik zoeken naar signalen van ‘dingen die komen gaan’, in de zin van meer radicale verandering.

“Want hoewel ik geloof dat de mensheid zonder ingrijpen de verkeerde kant op gaat, zie ik ook wonderen gebeuren. Zoals wat er in Griekenland gebeurde, toen een massa-mobilisatie van links leidde tot de nieuwe politieke partij Syriza. Die was radicaal, maar had tegelijkertijd geen autoritaire dreiging.

“Geloof dus in wonderen. En mijn persoonlijke motto: wees een pessimist in theorie, en een optimist in de praktijk.”


U verwijst in uw boeken graag naar populaire cultuur. Heeft u nog een kijktip voor mensen die de klimaatcrisis beter willen begrijpen?

“Ken je de serie The Last of Us? (over een Amerika te midden van een zombie-plaag door klimaatverandering, red.) Een man en meisje trekken daar samen rond, en komen aan in een kleine geïsoleerde stad waar alles gewoon werkt. Hij zegt: ‘Hee, wacht eens even. Dit is communisme!’ Geen centraal comité, wel solidariteit.

“Het interessante voor mij is dat utopieën tegenwoordig alleen nog maar in dystopieën voorkomen. Je ziet vaak verhalen waar een catastrofe mensen samenbrengt. Waarom is dat? Die vraag moeten we onszelf stellen.

“En, een van de beste films van de afgelopen decennia: Melancholia (over een planeet die op ramkoers ligt met de aarde, red.) Die film heeft een gekke aantrekkingskracht op me. Wat als we toch een invasieve soort zijn, en het universum beter af is zonder leven op aarde? Ook dat vind ik een bevreemdend optimistisch idee.”


Trouw, 18-10-2024 (Maarten van Gestel)