‘Tegenwoordig liggen de realiteit en de waarneming mijlenver van elkaar’

Aladin El-Mafaalani (2018) Das Integrationsparadox. Warum gelungene Integration zu mehr Konflikten führt. Kiepenheuer & Witsch, 240 blz.


In onze open samenlevingen kan het niet anders dan dat het samenleven van verschillende culturen tot conflicten leidt. Dat is goed, zegt Aladin El-Mafaalani. Maar het moet wel constructief zijn.


Toen hij nog voor de klas stond, introduceerde *Aladin El-Mafaalani de term ‘leerlingen met een internationaal verhaal’, omdat hij de negatieve lading die aan het begrip ‘migratieachtergrond’ hangt, wilde wegnemen. De jongeren met een ‘nationaal verhaal’, voelden zich beledigd. Zij voelden zich minder interessant. Na verloop van tijd kwam Aladin El-Mafaalani tot de vaststelling dat de meeste leerlingen gingen graven in de geschiedenis van hun Duitse voorouders, op zoek naar iets ‘internationaals’.

Het voorval is kenmerkend voor de originele manier waarop El-Mafaalani naar het integratiedebat in Duitsland kijkt. De professor in de Politieke Wetenschappen werd in de jaren 70 in Duitsland geboren, als kind van hoogopgeleide Syriërs.

Zijn recente boek Das *Integrationsparadox, waarin hij de problemen van het multiculturele Duitsland haarfijn ontleedt, is al aan een herdruk toe. Geen wonder, de ondertitel Warum gelungene Integration zu mehr Konflikten führt (waarom een geslaagde integratie tot meer conflicten leidt) nodigt uit tot lezen. Kort samengevat: Aladin El-Mafaalani stelt dat de discussies over de hoofddoek en over de rol van de islam nu op de agenda staan omdat de Duitsers ‘met een internationaal verhaal’ zo goed in de samenleving zijn geïntegreerd dat ze hun identiteit een plek in ‘hun Duitsland’ willen geven. En dat is confronterend voor de Duitsers die tot voor kort dachten dat hun land geen migratieland was.

U bent optimistisch. Het feit dat men nu de vraag stelt of de islam tot de Duitse cultuur behoort, ziet u als een teken van de lange weg die al is afgelegd.

‘Vandaag is de vraag of de islam tot Duitsland behoort een strijdpunt. Vroeger zou iedereen volmondig “neen” hebben gezegd, vandaag neigt de meerderheid naar “ja”. Vroeger vond men dat moslims niet tot Duitsland behoorden, vandaag is hun aanwezigheid een evidentie. Daar is een strijd aan voorafgegaan. Eindelijk, zou ik zeggen. Vroeger werd de aanwezigheid van moslims in Duitsland gewoon ontkend.’

Maar twintig jaar geleden waren er in Duitsland geen antivreemdelingenbetogingen zoals in Chemnitz begin september.

‘Dat klopt niet. In de jaren 90 zijn er zelfs doden gevallen in Rostock, Lichtenhagen en Mölln. Vaak waren het bendes die een huis aanvielen waarin Vietnamese vluchtelingen waren ondergebracht. Maar die incidenten werden begraven. Men vond dat de bendes het niet begrepen hadden. Er werden enkele wetten veranderd, de migratie werd aan banden gelegd en dat was het.’

‘Vandaag discussiëren we daar veel intensiever over. Ik kan alleen maar hopen dat het discours verandert zodat het constructief wordt. De afgelopen maanden moesten moslims bevestigen dat ze geen terroristen waren, kwamen Duitsers op straat die riepen dat ze geen neonazi’s of racisten waren. Helaas komen we voorlopig geen stap verder. We klagen een probleem aan en anderen zeggen dat ze zich niet aangesproken voelen. Het is altijd agressief. Elke keer als we over racisme spreken, over gewelddaden van migranten of over het gevaarlijke deel van de islamisten, dan wordt er geschreeuwd en geroepen.’

Misschien is het de jongste jaren voor veel Duitsers te snel gegaan.

‘Het grootste probleem in ons land – met name de vraag hoe “open” Duitsland moet zijn – is een conflict tussen mensen met een “nationaal verhaal’’.’

‘Als we alle moslims, alle buitenlandse staatsburgers en alle niet-blanken weglaten, dan merken we dat een derde van de Duitsers meer openheid wil en dat een kwart tot een derde de grenzen wil sluiten. Die laatste groep bestaat niet per se uit racisten of rechts-extremisten, maar ook uit mensen die rust willen, voor wie alles te snel ging. En dan heb je nog een onzichtbare derde groep: die in het midden. Voor hen is mijn boek het meest zinvol. Zij zijn onzeker. Het zijn nochtans de mensen die applaudisseerden toen de vluchtelingen in 2015 arriveerden. Zij staan in principe open voor de wereld. Vergelijk het met een berg beklimmen: wanneer het moeilijker wordt, is er een groep die verder naar boven wil en een die terug naar beneden wil. De middengroep weet niet wat de beste weg is, maar wil wel dat iedereen samenblijft. Als de uitersten al schreeuwend in tegenovergestelde richtingen gaan, dan wordt de middengroep onzeker. Dat discours zou moeten veranderen, maar ik weet niet zeker of dat zal lukken.’

Waarom niet?

‘Het probleem is dat tegenwoordig de realiteit en de waarneming mijlenver van elkaar liggen. Dat is misschien ook zo in andere landen, maar zeker in Duitsland, dat objectief gezien in Europa de beste plek is om te leven. Het leven is er hier op vooruitgegaan: de criminaliteit daalt, jongeren roken minder, het drugsgebruik is verminderd, er zijn minder alcoholproblemen, de kinderarmoede is niet echt gedaald, maar de kansen op opleiding zijn verhoogd. Als we dat alles op een zakelijke manier beschouwen, is het moeilijk te begrijpen waarom mensen klagen.’

‘Een recent onderzoek van het Centrum voor Turkijestudies heeft uitgewezen dat de kansen van Duitsers van Turkse afkomst op school en op de arbeidsmarkt de jongste twintig jaar fors gestegen zijn. Maar in 2010 en 2011 veranderde een en ander. Toen bracht Thilo *Sarrazin een boek uit waarin hij het immigratiebeleid op de korrel nam (en controversiële uitspraken deed over het verband tussen etniciteit en intelligentie, red.). Toen werd ook bekend dat de extreemrechtse terreurgroep NSU een politieagent onder zijn leden telde. In de migrantengemeenschap zagen sommigen daar een complot van de staat in. Sindsdien voelen de Duitse Turken zich meer verbonden met Turkije dan met Duitsland en is hun gevoel dat ze bij Duitsland horen verminderd.’

‘Hetzelfde kun je over Oost-Duitsland vertellen. Iemand die beweert dat de doorsnee Oost-Duitsers het vandaag slechter hebben dan in 2000, moet naar de feiten kijken. Zij hebben het, over het algemeen, veel beter. Toch merk je dat ze hun onvrede nu vaker en agressiever tonen.’

Hoe komt dat?

‘Een collega uit Berlijn formuleerde het mooi: migranten worstelen met het probleem dat zij hun heimat verlaten hebben. Die biografische breuk is een rode draad door veel problemen in hun leven. Veel Oost-Duitsers hebben een soortgelijke ervaring: zij zijn door hun heimat, met name de DDR, in de steek gelaten. Die ervaring heeft dezelfde effecten.’

‘Voor migranten is het zwaar: ginds waren ze iemand, hier moeten ze van nul beginnen. Bij mensen uit de voormalige DDR zie ik wat ik “meervoudige ontmoedigingservaringen” noem. Zij werden ontmoedigd door de evolutie sinds de eenmaking. Hun verwachtingen waren hooggespannen na de val van de Muur. Politici hadden hen bloeiende landschappen beloofd en die zijn er natuurlijk niet gekomen. Bovendien vinden zij, zoals de meeste migranten die naar Duitsland zijn gekomen, dat de staat voor alles verantwoordelijk is. Maar met die houding kom je er niet in Duitsland. Een open samenleving kan alleen maar functioneren als burgers de verantwoordelijkheid voor hun welzijn zélf in handen nemen. In zo’n samenleving moet tolerantie de norm zijn. Dat bewustzijn is nodig om de open samenleving te laten werken. Migranten, die vaak uit autoritaire regimes komen, begrijpen dat niet, veel Oost-Duitsers ook niet. Om de migranten te helpen functioneren in onze samenleving hebben we instrumenten ontwikkeld, maar ik weet niet of we de Oost-Duitsers voldoende hebben bijgestaan.’

Uit de feiten blijkt dat mensen het hier niet zo slecht hebben, maar hun heftige emoties leiden wel tot een gespleten samenleving. Hoe kun je zoiets bijsturen?

‘Ik denk dat er grenzen zijn aan wat men met politiek kan bereiken. Het is ons de voorbije jaren goed gegaan en net dat zorgt ervoor dat veel mensen een slecht gevoel hebben. Wat moet er dan gebeuren? Hoe lossen we die emotionele gespletenheid op?’

Bovendien leven we in een tijdperk waarin politici de emotionele kaart trekken.

‘Dat klopt, omdat het zo eenvoudig is. We hebben politici nodig die inzien dat je oog moet hebben voor de rationele feiten én voor de emotionele ontevredenheid.’

‘Ik heb ook geen antwoord op de vraag. Ik heb nog nergens gezien dat men, door middel van een maatschappelijk discours, tot een consensus is gekomen. Misschien hebben we charismatische politici nodig. Maar andere dan zij die nu de populistische toer opgaan.’

‘Misschien kunnen we leren van de Franse president Macron. Hij is de enige die – tijdens zijn campagne – over de toekomst sprak. Je moet populisten bestrijden door over de toekomst te spreken. Populisten praten alleen over het mooie en goede verleden en over de problemen van vandaag. Dat is het probleem: ze bieden geen hoop. De vraag is dus: kunnen we over de toekomst spreken?’


DS, 06-10-2018 (Corry Hancké)