Vergeet de identiteitspolitiek, vecht voor het individu


De mensenrechten dienen geen groepen, maar individuele mensen te beschermen, stelt Nathalie Nougayrède. Door grotere agenda’s vergeten we dat al te vaak.


Mensenrechten zijn rechten van het individu, niet van een groep. Dat is evident, maar we lijken het meer en meer over het hoofd te zien in de manier waarop we op crisissen of *gebeurtenissen reageren, en zeker in de manier waarop ze politiek worden aangekleed. Mijn helden zijn de verdedigers van de mensenrechten. Zij blijven ons herinneren aan de schitterende uniciteit van elk individu en aan de noodzaak om zijn rechten en waardigheid te verdedigen, los van al de rest.

Het is tijd om terug te denken aan de manier waarop de internationale mensenrechtenbeweging in de jaren zeventig – niet eens zo lang geleden – ontstond. Daar zijn twee aanleidingen voor: het VN-rapport over de *genocide door het leger in Myanmar en het eerbetoon aan wijlen Kofi *Annan. Als hoofd van de vredes*missie van de VN faalde Annan jammerlijk in de bescherming van de mensenrechten in Rwanda, maar *later werd hij een van hun grootste kampioenen en dat strekt hem tot eer. Een derde aanleiding is de hulde aan de Amerikaanse senator John McCain, die zelf werd gefolterd en weigerde om te worden vrijgelaten terwijl zijn medegevangenen achterbleven. Dat heroïsme doet denken aan de strijd van de dissident Oleg Sentsov, die in Siberië gevangenzit en zich heeft voorgenomen zijn *hongerstaking vol te houden, zolang tientallen andere politieke gevangenen in Rusland opgesloten blijven.

De VN-verklaring van de Rechten van de Mens werd kort na de Tweede Wereldoorlog aanvaard, maar het zou lang duren voor ze de basis werd van wat de historicus Samuel Moyn ‘de laatste utopie’ heeft genoemd. Pas in de jaren zeventig konden de mensenrechten de publieke opinie, ngo’s en politici overal ter wereld mobiliseren. Een internationale burger*beweging zag het licht. Amnesty International won in 1977 de Nobelprijs voor de Vrede. Jimmy Carter werd president van de VS met de belofte dat de mensenrechten centraal zouden staan in zijn beleid. Dat lijkt ver weg, met Donald Trump in het Witte Huis.


Recht om anders te zijn

Wat ook zorgwekkend ver lijkt, is het idee dat mensenrechten eerst en vooral betrekking hebben op de bescherming van het individu, niet van een groep. Die omkering van de prioriteit kan ernstige gevolgen hebben. Vasily Grossman, een van de grootste schrijvers van de twintigste eeuw, formuleerde het welsprekend in zijn boek Leven en lot: ‘Groeperingen van mensen hebben één groot doel: ieders recht om anders te zijn, bijzonder te zijn en op zijn of haar eigen manier te denken, te voelen en te leven. Mensen verenigen zich om dat recht te veroveren of te verdedigen. Maar zo ontstaat een vreselijke en fatale fout: de overtuiging dat de groepering in naam van een ras, een god, een partij of de staat zelf het doel is van het leven in plaats van een middel tot een doel. Nee! De enige echte en blijvende zin van de strijd om het bestaan ligt in het individu, zijn bescheiden eigenheid en zijn recht op de eigenheid.’

Gevoeligheden variëren. Sommige mensen zijn meer geschokt door wat er in Jemen gebeurt dan door de toestanden in Syrië, of liggen wel wakker van Venezuela maar niet van het Saudische regime, of maken zich bozer over de discriminatie van LGTB-groepen of andere minder*heden dan over het lot van een dissident als Liu Xiaobo, de Chinese held van de mensenrechten die stierf omdat hij na zijn opsluiting en foltering geen medische zorgen kreeg.


Tribale politiek

In onze westerse maatschappijen hangt de publieke of politieke verontwaardiging over wandaden af van wie de slachtoffers of de daders zijn, van onze politieke voorkeuren, van de manier waarop een crisis ver van ons bed een echo is van onze eigen debatten over diversiteit, gelijkheid, migratie en secularisme. Ook de manier waarop de media crisissen verslaan, speelt een grote rol. Schendingen van de mensenrechten kunnen niet elke dag boven aan het nieuws staan, maar ze gebeuren wel elke dag. En fondsen inzamelen gaat *beter als het selectief gebeurt, al was het maar omdat sommige emoties moeilijk vol te houden zijn.

Wat in dit alles verloren dreigt te gaan, is de heiligheid van het individu tegenover de gemeenschap of de groep waarvan het deel uitmaakt – of verondersteld wordt dat te doen. In dit tijdperk van verzet tegen Trump en al wat hij vertegenwoordigt, valt het op hoe gemakkelijk een agenda, gedefinieerd door de categorie van mensen die men wil verdedigen, de universele dimensie van de mensenrechten in de verdrukking brengt.

Tribale politiek en tribaal denken zijn misschien de grootste vijanden van de mensenrechten. Kijk maar hoe rechts de christenen in het *Midden-Oosten verdedigt, als onderdeel van een breder discours tegen de islam, of hoe links focust op de medeplichtigheid van westerse regeringen aan bepaalde dictaturen. Rechts is meestal blind voor het lijden van migranten, links ziet zware schendingen van de mensenrechten in landen als Iran en Rusland door de vingers, omdat ze een ‘tegengewicht’ vormen voor de Amerikaanse dominantie.

Zo dreigt men de individuele mens te vergeten en gaat zijn belang afhangen van de groep waarvan hij deel uitmaakt. Het helpt niet dat misdadige regimes behendig met cultureel relativisme schermen (‘wij hebben andere regels en universaliteit bestaat niet’) om hun daden te rechtvaardigen. Eigenaardig genoeg vinden ze vaak gretig gehoor in onze democratieën.

Misschien moeten we naar Zeid Ra’ad al-Hussein luisteren, de aftredende Hoge Commissaris voor Mensenrechten van de VN. ‘De slacht*offers van schendingen van de mensenrechten weten heel goed dat de rechten universeel zijn’, zei hij onlangs. ‘Alleen de daders zoeken uitvluchten in tradities, culturen en omstandigheden.’ En: ‘Verdedigers van de mensenrechten komen op voor de rechten van elk individu. De anderen verdedigen de rechten van een specifieke gemeenschap. Dat is het verschil. Een gemeenschap tegen andere gemeenschappen verdedigen, schept nieuwe conflicten.’

Niet iedereen zal het eens zijn met die waarschuwing, maar we kunnen ze moeilijk negeren. De mensenrechten worden het best voor één unieke, onschatbare, onvervangbare persoon per keer verdedigd. Dat is ook wat de openingsartikelen van de Universele Verklaring van 1948 ons vertellen.

Nathalie *Nougayrède, gewezen hoofd*redactrice van ‘Le Monde’.


DS, 31-08-2018