Duitslands nieuwe asocialen


De Duitse economische elite zit in de beklaagdenbank. Topmanagers poseren graag als rolmodellen maar ontpoppen zich nu als ordinaire belastingontduikers. De natie is geschokt.


’De recente belastingontduiking heeft bij vele burgers en ook bij mij grote zedelijke verontwaardiging losgemaakt. Het thema economie en ethiek is van groot belang. Gelukkig dragen vele mensen in ons land ertoe bij dat we vrij, rechtvaardig en solidair met elkaar omgaan. Enkelen onder ons moeten het nog leren. Daartoe zal de staat haar maatregelen treffen.”

Zelden sloeg bondskanselier Angela Merkel in haar wekelijkse video-podcast zo’n moraliserende toon aan. De domineesdochter uit de voormalige DDR is oprecht verontrust over de grootschalige belastingontduiking die de afgelopen anderhalve week aan het licht kwam. Het openbaar ministerie is een onderzoek gestart naar circa duizend vermogende Duitsers die tezamen enkele honderden miljoenen euro aan de staat zouden hebben onthouden.

Politici en opiniemakers, economen en ethici, ondernemers en kleine belastingbetalers hebben in vaak krachtige termen in de media lucht gegeven aan hun afschuw. De leider van de sociaal-democraten Kurt Beck sprak van ’graailustige roofridders’, de christen-democratische burgemeester Ole von Beust van Hamburg had het over ’criminele parvenu’s’ en schrijver Günter Grass noemde de vermogende belastingontduikers een ’asociale elite’.

De economische elite van Duitsland zit in de beklaagdenbank. Juist mensen in leidende economische functies moeten het voorbeeld geven, klinkt het unisono. Wanneer zij hun toch al gigantische salarissen ook nog eens voor de belasting verbergen, kan men van de rest van de bevolking geen hoge belastingmoraal meer verwachten. En daarmee valt de bodem weg onder de ’sociale markteconomie’, zoals de Duitsers hun maatschappelijke systeem graag betitelen.

De Süddeutsche Zeitung maakt zich in een reeks artikelen zorgen over de opkomst van een elite die zich van de maatschappelijke realiteit loszingt. De economische bovenlaag waant zich in een eigen universum, waarin andere normen en wetten gelden. Hadden we het onlangs nog over een ’onderklasseprobleem’, nu hebben we een ’bovenklasseprobleem’, schrijft de Münchense krant. Een rijke elite van economische leiders zondert zich van de samenleving af ’in dure privéscholen, op golfbanen en in exclusieve zeilclubs’.

Het belastingschandaal heeft de economische elite in een acute legitimiteitscrisis gestort. Haar imago had de laatste jaren toch al veel schade opgelopen. Grote corruptieschandalen bij onder meer Siemens en Volkswagen hadden de indruk gevestigd dat concernleidingen ethische normen en regels aan hun laars lappen. Dat voor leidinggevenden kennelijk andere wetten gelden dan voor de gewone man blijkt bovendien uit de weinig indrukwekkende geldboetes waarmee rechters hen bedenken.

Nu roepen velen om hogere straffen voor belastingontduiking of op z’n minst een strengere toepassing van het bestaande recht. De huidige wet voorziet immers al in straffen tot tien jaar gevangenis. Maar tot nu toe is nog nooit een Duitse topmanager achter de tralies beland. Friedrich Schneider, hoogleraar belastingrecht te Linz, meent dat een gevangenisstraf van bijvoorbeeld een half jaar vanwege de stigmatisering die daarvan het gevolg is, al veel effectiever is dan een hoge geldboete.

Vorige week is inderdaad een gevangenisstraf opgelegd, zij het niet in een belasting- maar in een corruptiezaak. Het betrof voorzitter Klaus Volkert van de ondernemingsraad van Volkswagen. Hij had zich door de concernleiding laten omkopen met bonussen, bordeelbezoek en vergoedingen voor zijn Braziliaanse vriendin. De concerntop kwam er met milde straffen van af, Volkert moet twee jaar en negen maanden zitten. De advocaat van de ooit als simpele arbeider bij Volkswagen begonnen Volkert sprak van ’klassejustitie’.

Zulke vonnissen helpen niet het morele bewustzijn van de economische elite te versterken. Het ontbreekt de topmanagers volgens velen aan het besef dat corruptie en belastingontduiking onrecht behelzen. Volgens belastingdeskundige Schneider ziet driekwart van de Duitsers belastingontduiking als een ’onschuldige volkssport’. Waarom zouden vermogende belastingontduikers, zo zeggen sommigen van hen openlijk, dan een kwaad geweten moeten hebben?

Inderdaad rekende Schneider in dagblad Die Welt voor dat de rijken de staat per jaar zo’n zeven miljard euro onthouden, terwijl de massa met haar kruimelwerk de staat een bedrag van vijftien miljard laat ontgaan. Hij zei er wel bij dat die vijftien miljard meteen weer in de economie terechtkomen, terwijl de elite haar zeven miljard op duistere buitenlandse rekeningen oppot.

Ook onderzoeksjournalist Hans Leyendecker klaagt dat de Duitse economische elite te weinig besef heeft van recht en onrecht. Leyendecker heeft een belangrijke rol gespeeld bij het onthullen van de corruptiepraktijken bij Siemens en Volkswagen. Afgelopen herfst verscheen van hem daarover Die grosse Gier, ’De grote hebzucht’, met als ondertitel: ’Waarom onze economie een nieuwe moraal nodig heeft’.

Leyendecker stelt vast dat Duitsland achterloopt bij andere landen wanneer het om bedrijfsethiek gaat. In de economische opleidingen is er pas de laatste jaren enige aandacht voor. Duitsland kent ook geen code-Tabaksblat, die in Nederland normen benoemt voor het gedrag en de inkomens van topmanagers. En de ontwikkeling van bedrijfsinterne codes die omkoping en andere strafbare handelingen moeten tegengaan, staat in Duitsland nog in de kinderschoenen.

Als bedrijven al een interne code hebben, ontbreekt het aan het toezicht daarop. Dat bewees het geval Siemens. Dat bedrijf maakte jarenlang goede sier met zijn ethische programma. Ondertussen sluisde het enkele honderden miljoenen euro naar geheime rekeningen. Met dat geld werden opdrachtgevers in verre buitenlanden omgekocht. Toen dat een jaar geleden uitkwam, was het met de goede naam van de firma gedaan. Maar bestraft werden wederom alleen lagere managers. De topmanagers deden alsof ze van niets wisten of slopen weg via de achterdeur.

Leyendeckers conclusie: in Duitsland denkt de economische elite dat ze boven recht en wet is verheven. Hij waarschuwt ervoor dat die houding op den duur grote economische schade met zich meebrengt. Wereldwijd opererende bedrijven als Siemens en Daimler-Chrysler zijn in Amerika, waar het toezicht op de naleving van ethische codes streng is, al op sancties gestuit die tot grote verliezen van kapitaal en arbeidsplaatsen hebben geleid.

Voorlopig is de dubbele moraal onder Duitse topmanagers nog diep geworteld. Een krasse illustratie daarvan levert Klaus Zumwinkel, de chef van de Duitse Post die anderhalve week geleden onder het oog van de camera’s door de politie werd opgebracht op verdenking van grootschalige belastingontduiking. Een dag later vonden de medewerkers van de Duitse Post het bedrijfsblad in hun postvak, waarin Zumwinkel de topmanagers ten voorbeeld stelt aan het personeel.

Het dagblad Die Welt hield vorige week een snelle enquête onder twintig economische topmensen. Daarin legde het onder meer de vraag voor of zij vonden dat ze een morele voorbeeldfunctie hadden. Die vraag beantwoordden zij eenstemmig met ja. Maar op de vraag naar het waarom van de wijdverbreide belastingontduiking wezen ze al even eenstemmig met de beschuldigende vinger naar de staat. Die zou een onrechtvaardig en ondoorzichtig belastingsysteem hebben geschapen.

Hans Leyendecker daarover: „De kruimeldief weet dat hij gestolen heeft, maar de wetsovertredende manager ziet zichzelf als slachtoffer.”

De vervolging van vermogende belastingontduikers met rekeningen in Liechtenstein lijkt een mooie morele schoonmaakactie. Maar dat is ze natuurlijk alleen als de actie zelf van ethische smetten vrij is. Dat blijkt niet het geval. In de eerste plaats is de informatie op grond waarvan het openbaar ministerie handelt verkregen uit diefstal. De dvd’s met informatie zijn door de Duitse geheime dienst voor meer dan vier miljoen euro gekocht van ene Heinrich K., die enkele jaren geleden bij de Liechtensteinse bank LGT het archief digitaliseerde. Dat riekt sterk naar diefstal en heling. In de tweede plaats heeft het OM op een dubieuze manier de publiciteit gezocht. Het heeft één verdachte uitgekozen en die in het bijzijn van camera’s van de publieke omroep van huis laten ophalen. Dat was de roemrijke topmanager Klaus Zumwinkel van Deutsche Post. De overige verdachten worden veel discreter behandeld. Dat riekt naar ongelijke behandeling. „Net zoals belastingontduikers menen een uitzondering op het recht te mogen maken, claimt de staat hier ook een uitzonderingsrecht”, zegt de katholieke theoloog Gregor Maria Hoff in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. „Daarmee heeft de staat zich ethisch gecompromitteerd.”


Trouw, 28-02-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB