Natuurlijk kwaad als levend monster


Als filosofen spreken over het kwaad, duikt altijd 'Lissabon' op -de aardbeving van 1755 die het denken veranderde.


AMSTERDAM - ,,Nauwelijks hebben ze een voet in de stad gezet, of zij voelen de aarde beven onder hun stappen; de zee verheft zich kolkend in de haven en verbrijzelt de voor anker liggende schepen. Wervelwolken van vuur en as overwelven straten en pleinen; de huizen storten in, de daken worden over de grondvesten geworpen en de grondvesten slaan uit elkaar; dertigduizend inwoners van alle leeftijden en beiderlei geslacht worden onder het puin vermorzeld.''

Dit is geen beschrijving van de zeebeving in Azië, maar een fragment uit 'Candide ou l'optimisme' van de Franse rationalist en Verlichtingsfilosoof Voltaire. Het gaat over de aardbeving in Lissabon van 1755.

Als filosofen spreken over het kwaad, duikt altijd 'Lissabon' op; dat was een scheidslijn in het denken. Hoe kon gebeuren wat niet mocht gebeuren? Voltaire verloor zijn geloof dat de wereld redelijk en goed zou zijn. ,,Mijn verstand laat dit weerzinwekkende monster niet toe.''

Immanuel Kant bekeek de ramp anders. Hij adviseerde rekening te houden met de natuurwetten en niet te bouwen op plaatsen waar de aarde af en toe flink schudt. De ramp was, schreef hij, hoewel verschrikkelijk, vooral leerzaam.

Leerzaam voor bouwkundigen én voor filosofen -hun houding ten opzichte van de natuur veranderde radicaal. De Amerikaans-joodse filosofe Susan Neiman schrijft in haar boek 'Het kwaad denken' dat Lissabon het begin van de moderne tijd is, omdat de aardbeving ons dwingt een onderscheid te maken tussen natuur en moraal. Natuurlijk kwaad werd voortaan pech genoemd, verder is er het morele kwaad dat valt toe te schrijven aan de menselijke wil.

En toch. Ondanks onze moderne kennis van de natuur en ons ongeloof in God of duivel weigeren we een zeebeving met 100000 doden 'pech' te noemen of, iets minder neerbuigend, alleen maar 'een natuurramp'.

Ooggetuigen en krantenkoppen in deze week maken van de ramp een persoon: 'De dood kwam uit zee' (Trouw, dinsdag). En je ziet het monster met klauwen en al de wal opstormen. De Volkskrant (zelfde dag): 'Eerst moest de zee even adem scheppen.' De taal roept het beeld op van een beest of een mens, iets wat adem moet halen. In Het Parool vertelt een ooggetuige dat 'de tsunami gromt'.

Het beest van het kwaad is nu wel heel dichtbij. En de overlevenden hebben 'de dood in de ogen' gekeken.

Zodra de natuur zijn tanden laat zien, dood en verderf zaait, moeten wij het kwaad personifiëren, in taal en in beelden. Altijd is de duivel verschenen in de opgezweepte natuur, als een kat, een raaf, een gier, in omvallende bomen, in orkanen, in lawines, en nu in zeebevingen.

In deze streken noemen journalisten bij de morele beoordeling van de ramp zelden de wrake Gods. Alleen het Reformatorisch Dagblad schrijft nog over 'Gods toorn' en dat 'Zijn oordelen rechtvaardig' zijn. Voor de meeste Nederlanders is zo'n opvatting wreed en ouderwets.

Rationeel gezien varen we in het kielzog van Kant: waar moeten we bouwen? Hoe waarschuwen we de mensen bij een volgende ramp? Maar emotioneel gezien kunnen we daar weinig mee. Voor de confrontatie met het kwaad doen we een beroep op ons collectieve geheugen, de beelden en woorden van alle eeuwen om het kwaad te duiden en zo mogelijk te bezweren. Over deze ramp is alleen te praten als ons verstand dit weerzinwekkende monster toelaat.


Trouw, door Peter Henk Steenhuis, 31-12-2004

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB