Henry Kissinger (1923-2023): Realist die de realiteit volledig uit het oog verloor


Henry Kissinger was de diplomatieke superster van de twintigste eeuw, die China en Amerika tot elkaar bracht. Maar volgens sommige critici kwam zijn machtspolitiek neer op massamoord.


Een echte staatsman is haast per definitie een tragische figuur die verscheurd wordt door tegenstrijdige krachten, had Henry Kissinger aan het begin van zijn carrière geschreven, toen hij zelf nog een beschouwer was. ‘De staatsman is als een van die helden uit een klassiek drama, die een visie van de toekomst heeft, maar die die niet direct aan zijn medemensen kan overbrengen’, schreef hij. Om succesvol te zijn moet hij zijn volk meekrijgen. Maar om succesvol te zijn, moet hij ook voor de troepen uitlopen, en handelen op basis van inzichten die niet gedeeld worden door de meerderheid van zijn volk.

Want in de visie van Kissinger is internationale politiek uiteindelijk geen kwestie van wetenschap of van politieke consensus, maar een vorm van waarzeggerij die zichzelf waarmaakt. De geschiedenis heeft geen richting, geen doel, geen plan, maar bestaat uit een ‘serie betekenisloze gebeurtenissen’ die door geïnspireerde deelnemers tot een betekenisvol verhaal wordt gekneed.


Richting geven aan de wereldpolitiek

In de jaren zeventig gaf Kissinger zelf een aantal jaren richting aan de wereldpolitiek, vanaf 1969 als nationaal veiligheidsadviseur onder de Amerikaanse president Nixon, vanaf 1973 als minister van buitenlandse zaken. En een tijdlang leek hij de uitzondering die zijn eigen regel bevestigde. In de nasleep van zijn meest tot de verbeelding sprekende diplomatieke kunststukje – de toenadering tussen de Verenigde Staten en China – groeide hij namelijk uit tot een diplomatieke superster, die geen enkele moeite had om zijn volk voor zich te winnen.

Iedere peiling wees hem aan als meest bewonderde Amerikaan. Het Huis van Afgevaardigden overwoog een grondwetswijziging zodat de in Duitsland geboren Kissinger toch president zou kunnen worden. Hij won de Nobelprijs voor de Vrede. Time beeldde hem op de cover af in een Superman-kostuum. Door de schaars geklede serveersters van de destijds populaire Playboy Clubs werd hij zelfs tot meest begeerlijke date van het land verkozen.

Het waren opmerkelijke eerbetonen voor een stijve en ietwat arrogante intellectueel, die vooral graag met zijn neus in de boeken zat, en die zijn Duitse accent nooit helemaal had afgeleerd.


‘Gewetenloze machiavellist’

Toch bleken de wetten van de politieke zwaartekracht uiteindelijk ook op Henry Kissinger van toepassing. Al voor het eind van zijn actieve politieke carrière in 1977 was Kissinger van zijn voetstuk gevallen. Meer en meer werd hij gezien als een gewetenloze machiavellist, die overal ter wereld, van Chili tot Cambodja, van Zuid-Timor tot Pakistan, mensenlevens en dromen over een betere wereld had geofferd op het altaar van de machtspolitiek.

Kissinger was nooit onder de indruk van zulke kritiek. Een verheven moraal kon volgens hem nooit het fundament vormen van internationale politiek. Morele doelstellingen leiden ertoe dat politici het zicht op de machtsverhoudingen verliezen, en de gewenste uitkomsten gaan doordrammen. Daar krijg je pas echt chaos en bloedvergieten van, zo meende hij. “Alleen in evenwicht vindt de wereld vrede”, sprak Charles de Gaulle ooit, en Kissinger zei het hem graag na. Hij was zijn carrière begonnen met een studie van het Congres van Wenen, waar Europese diplomaten na de Napoleontische Oorlogen in 1814 en 1815 een nieuw machtsevenwicht ontwierpen voor het continent, dat een eeuw stand zou houden. Die intellectuele bagage zou hem een leven lang blijven inspireren bij zijn strategische afwegingen.

Zijn zwaarmoedige visie, die er in de basis van uitging dat politiek een tragische onderneming is waar onverenigbare belangen op elkaar botsen, en je dus hooguit de keus hebt tussen slechte en minder slechte uitkomsten, was bepaald niet in de mode. In het Amerika van halverwege de twintigste eeuw hadden optimistische technocraten de politieke wind mee, en gold het verspreiden van Amerikaanse waarden als een patriottische vanzelfsprekendheid. Veel biografen situeren de wortels van Kissingers denken dan ook in zijn jeugd in de Weimarrepubliek.


Amerika als veilige haven

Heinz Kissinger werd in 1923 geboren in het welvarende Beierse stadje Würth. Zijn vader was een geassimileerde Joodse onderwijzer, die moeite had om de politieke realiteit van de opkomst van Hitler onder ogen te zien, en die lang bleef geloven dat het nazisme een gril was die wel zou overwaaien. Door kordaat optreden van zijn moeder kon het gezin in 1938 net op tijd naar Amerika vluchten.

Het naïeve Amerikaanse geloof in vooruitgang en democratie kon een Joodse jongen, die met eigen ogen de weerloosheid van de Duitse democratie had aanschouwd, niet delen. Maar het feit dat hij er een veilige haven vond, leverde hem paradoxaal genoeg wel een onwankelbaar geloof in Amerika op. Zijn geboorteland zou Heinz een paar jaar later terugzien. Hij heette inmiddels Henry, was Amerikaans staatsburger en soldaat in het Amerikaanse leger dat de nazi’s verdreef. Hij zag zijn diensttijd zelf als een Amerikaanse rite de passage, misschien wel de transformerendste ervaring van zijn leven. “Toen ik in het leger ging, was ik een vluchteling, toen ik eruit kwam, was ik een immigrant.”

Toen hij na de oorlog politicologie aan Harvard ging studeren, vroeg hij specifiek om een kamergenoot uit het midwesten. Kissinger, de mondaine intellectueel in wording, idealiseerde het Amerikaanse ‘heartland’. Hij was een zeer ambitieuze student. Dat bleek wel uit zijn masterscriptie, die niet alleen de langste was die ooit aan Harvard was ingeleverd, maar die ook een van de meest pretentieuze titels droeg die ze daar ooit voorbij hebben zien komen: The Meaning of History.

Op Harvard had hij les gehad van Hans Joachim Morgenthau, eveneens een Joods vluchteling uit nazi-Duitsland. Met zijn boek Politics Among Nations legde Morgenthau in die jaren de basis voor de realistische school in de internationale betrekkingen. Hij zou van grote invloed zijn op het wereldbeeld van Kissinger. Na zijn afstuderen verzamelde Kissinger andere erudiete en machtige figuren om zich heen, door een tijdschrift op te richten waar onder andere filosoof Hannah Arendt in publiceerde. Zo werkte hij zich omhoog in het kringetje van experts op het gebied van buitenlands beleid, in verschillende hoedanigheden als academicus, adviseur en publicist. Uiteindelijk werd hij in 1969 nationaal veiligheidsadviseur van de nieuwe president Nixon.


De Jodenjongen en de maniak

De grofbesnaarde Nixon en de elitaire Kissinger waren in veel opzichten tegenpolen. Nixon noemde Kissinger ‘mijn Jodenjongen’, Kissinger noemde Nixon ‘de maniak’. Maar ze vonden elkaar in hun nietsontziende toewijding aan machtspolitiek. Om de Amerikaanse invloedssfeer vrij te houden van linkse smetten, kreeg het leger in Chili in 1973 groen licht om de democratisch verkozen Salvador Allende te vermoorden en een gewelddadige dictatuur te vestigen. Een jaar eerder had Amerika, tot afgrijzen van oude bondgenoot Taiwan, juist betrekkingen aangeknoopt met communistisch China, met een veelbesproken bezoek van Nixon en Kissinger. Die détente was onder meer bedoeld om het communistische blok uit elkaar te spelen. Kissinger kwam erachter dat hij heel goed overweg kon met de meeste Chinese diplomaten, die er een vergelijkbaar berekenend wereldbeeld op nahielden als hijzelf.

Maar dat ook kille berekening tot perverse resultaten kan leiden, bleek in het pijnlijkste en weerbarstigste dossier dat Kissinger in die jaren moest afhandelen: Vietnam. Het bracht hem zelfs in openlijk conflict met zijn oude leermeester Morgenthau, die fel tegen de oorlog was, niet eens primair vanwege humanitaire overwegingen, maar vooral omdat hij het een niet te winnen oorlog vond, die Amerika alleen maar schade zou berokkenen.

Dat dacht Kissinger ook al bij zijn aantreden in 1969, maar dat kon hij publiekelijk niet toegeven. Hij wilde zich bovendien niet zomaar terugtrekken, dan zou Amerika in de ogen van haar vijanden zwak ogen, en de perceptie van zwakte zou zich vertalen in echte zwakte. De oplossing uit dit dilemma was een vlucht naar voren: Amerika voerde jarenlange bombardementen uit op Cambodja, waar veel Vietnamezen opereerden, in een poging een positie van kracht te bereiken, om vanaf dat punt met de Noord-Vietnamezen te kunnen onderhandelen over een terugtrekking.


De ultieme tragiek van de staatsman Kissinger

Dat moment kwam natuurlijk nooit. De oorlog was verloren. Hoe langer hij duurde, hoe dieper Amerika wegzakte in het Vietnamese moeras, en hoe zwakker Amerika kwam te staan. Ondertussen vielen er volgens sommige schattingen meer dan 100.000 burgerdoden in Cambodja als gevolg van de bombardementen, los nog van de vele Vietnamezen en Amerikaanse soldaten en die sneuvelden in de jaren dat Washington allang niet meer in de oorlog geloofde.

Dat was misschien wel de ultieme tragiek van de staatsman Henry Kissinger. Een heel andere tragiek dan hij ooit zelf had geïdentificeerd. Uiteindelijk was hij niet de staatsman die moeite had om zijn medeburgers te overtuigen van de glimp van de toekomst die hij had opgevangen; hij was de staatsman die zijn medeburgers wel degelijk meekreeg in een intuïtie die simpelweg onjuist bleek.

Want ook vanuit zijn eigen perspectief beoordeeld was de uitgestelde terugtrekking uit Vietnam een volledig fiasco. Ieder jaar dat Amerika er langer bleef – de laatste militairen vertrokken pas in 1975 – versterkte juist de perceptie van de machteloosheid van Amerika. En het uitbannen van morele ingevingen ten faveure van kille calculatie leidde in dit geval niet tot machtsevenwicht, maar tot nog ergere chaos en ongekend menselijk lijden, veroorzaakt door een realist die de realiteit volledig uit het oog was verloren.

Nadat Nixon door het Watergate-schandaal was afgetreden, bleef Kissinger nog aan als minister onder Gerald Ford. Maar toen die eind 1976 de verkiezingen verloor, was de politieke houdbaarheid van Kissinger wel verstreken.

In de jaren daarna bleef hij een polariserende figuur. Nog in 2001 publiceerde journalist Christopher Hitchens het boek The Trial of Henry Kissinger, een vurig pleidooi om hem te vervolgen wegens oorlogsmisdaden. Dat gebeurde nooit. Hij ontpopte zich steeds meer als elder statesman. Zijn boek Diplomacy was in 1994 een bestseller. De passie waarmee zijn tegenstanders hem haatten verminderde geleidelijk, naarmate het langer geleden was dat hij echte politieke invloed had, en de herinneringen aan de orgie van zinloos geweld die hij in Cambodja en Vietnam had ontketend vervaagden.

Zittende politici, zowel Democraten als Republikeinen, kwamen soms nog wel bij hem op de koffie voor advies. Al was het langsgaan bij Kissinger ook grotendeels een ritueel geworden, meer dan een teken dat hij nog echt invloed had op het buitenlandbeleid van zijn land.

Henry Kissinger stierf woensdag op honderdjarige leeftijd thuis in Kent, Connecticut.


Trouw, 30-11-2023 (Seije Slager)