‘Eenzaamheid is een politiek probleem. Geen persoonlijk falen’


Freek Vielen is ‘die jongen die je in de gaten moet houden’. De theatermaker roert zich steeds luider met voorstellingen die grip willen geven op het leven. ‘Zodat mensen achteraf tegen hun partner kunnen zeggen: kijk zo voel ik me, dit probeer ik je al zo lang duidelijk te maken. Of is het pretentieus om dat te zeggen?’


Op 23 november 2016 schrijft James Wood, een jongen van 24 uit Leicester, een commentaar onder een YouTube-video van het liedje ‘To Build a Home’. Zijn beste vriend heeft de avond ervoor zelfmoord gepleegd. De vriend had nog drie keer geprobeerd om James Wood te bellen, maar die had een nieuwe Playstation gekocht en negeerde de oproepen omdat hij wou gamen. Wood schrijft dat hij zich zo schuldig en verdrietig voelde. En zo eenzaam. Een jaar lang leest niemand zijn bericht. Nul reacties.

Enkele maanden later vertrekken Freek Vielen, Suzanne Grotenhuis en Rebekka de Wit naar Leicester. De drie theatermakende dertigers zoeken en vinden James Wood. Ze vertellen hem dat ze het over eenzaamheid willen hebben in hun volgende voorstelling. Dat ze die voorstelling aan hem zullen opdragen. Dat hij het vertrekpunt is. Het kan hem niet troosten. ‘I wish I could say I’m doing better but I’m just not.’


Raak iets levends aan

Hoe gaat het met de wereld? En heeft het allemaal nog zin? Dat moet de kortste samenvatting zijn van wat De Nwe Tijd probeert te onderzoeken. Freek Vielen (33) is artistiek leider van het theaterhuis, samen met Rebekka de Wit en Suzanne Grotenhuis. Hij is geen tafelspringer, maar wel iemand die over de tongen gaat. Omdat hij ‘tegen de stroom van het gemak in’ vaart. Omdat hij een virtuoze vormgever is van gedachten en emoties. Omdat zijn treffende pen raakt. ‘Die jongen moet je in de gaten houden’, weten fijnproevers van het woord.

De verwachtingen voor Heimat 3 zijn hooggespannen. Het is de derde voorstelling van De Nwe Tijd in een reeks die vertrekt vanuit een onderzoek naar verbinding. De makers beloven ‘een even grappige als droevige, hoopvolle en genadeloze poging om een huis te bouwen. Voor James Wood. En voor iedereen die een beetje op hem lijkt.’

‘We kwamen er allemaal stil vandaan, van ons bezoek aan James Wood’, vertelt Vielen. ‘Het gaat slecht met hem. Misschien wel slechter dan ooit. Hij is met zijn studie gestopt, woont terug bij zijn ouders en gamet elke nacht tot zes uur ’s ochtends. Mocht hij de keuze hebben gehad, was hij nooit aan het leven begonnen, zei hij.’


Had je de behoefte hem te troosten of voelde je machteloosheid?

‘Ik voelde, eerlijk gezegd, de neiging hem door elkaar te schudden. Te roepen: ga dan deze kamer uit. Loop naar buiten. Raak iets levends aan. Maar de ontmoeting maakte me vooral strijdbaar. Ik wil hem niet zien als iemand die per ongeluk depressief is. Ik zie zoveel mensen die zich afsluiten van de maatschappij omdat ze er hun plek niet in vinden.’


Uit het Nationaal Geluksonderzoek blijkt dat 46 procent van de Belgen zich soms tot altijd eenzaam voelt. Een epidemie volgens de onderzoekers.

‘De omvang van dat probleem verontrust me. Maar ook de oplossingen die sommigen naar voren schuiven. Eenzaamheid? Dat is de schuld van de buitenlanders. Of van links. Of van de EU. Hun conclusie: jij voelt je eenzaam omdat je je niet thuis voelt in je eigen stad en dat komt omdat de stad niet meer van jou is. Ze zoeken zondebokken, maar zien niet in dat het probleem ontstaan is door de manier waarop wij de afgelopen 200 jaar de maatschappij hebben ingericht. Intussen bespelen populisten al die ongelukkige mensen. Dat jaagt me schrik aan.’


Eenzaamheid is een politiek probleem?

‘Ja, een maatschappelijk probleem. We mogen het niet zien als een persoonlijk falen.’


Wat met de verantwoordelijkheid van het individu?

‘Vergelijk het met obesitas. Oplossingen kunnen misschien wel individueel zijn. Eet minder. Kom van je luie stoel af. Maar als de maatschappij zo’n grote toename kent van dat probleem, zit daar meer achter: de inrichting van de wereld.’


Lasso van braadworsten

De Britse regering schakelt een minister van Eenzaamheid in. Terwijl het in Duitsland de minister van Heimat is die de hele natie meer thuisgevoel en cohesie moet bieden. ‘Het verschrikkelijke is alleen dat deze Heimat-minister de eenzame mens terug een thuis probeert te geven door hem te verankeren in de Duitse folklore’, schrijft Vielen in Heimat 3. ‘Waardoor hij door sommigen al minister van Lederhosen en Bierpullen wordt genoemd. Alsof hij de zwevende, losgeraakte mens met een lasso van braadworsten probeert te vangen.’

Ook over de rustig-aan-kassa in Albert Heijn (mét bediende die tijd heeft voor een babbel) en de nieuwe bibliotheken en extra bankjes in het park om mensen weer met elkaar in contact te brengen, zegt Vielen twijfels te hebben. ‘Slechts symptoombestrijding.’

‘Wij merkten bij Wood dat zijn eenzaamheid de vorm heeft van een depressie. Maar je hebt ook eenzaamheid in de vorm van faalangst, of armoede of narcisme. Eenzaamheid gaat altijd direct ook over iets anders. Dat heeft te maken met onze soort maatschappij waarin je zoektocht altijd individueel is. Jezelf moeten ontplooien in een strijd met alle anderen die je concurrenten zijn.’


Eenzaamheid is het symptoom van een doorgedreven meritocratie?

‘Zo zie ik het. Je moet voortdurend je eigen hachje redden, jezelf ten koste van anderen naar boven worstelen. Uit dat grote geluksonderzoek blijkt dat vooral jongeren gebukt gaan onder eenzaamheid. Niet verwonderlijk. Velen denken: ik ga er niet aan beginnen, in die ratrace vind ik mijn plekje niet. En dat houdt verband met een overheid die veel meer een beroep doet op eigen verantwoordelijkheid dan op solidariteit.’


Het neoliberalisme als bron van alle kwaad? Zo simpel?

‘Simpel is het niet. In de voorstelling komen we tot de gedachte dat het in 1851 begonnen is, op de wereldtentoonstelling in Londen, Hyde Park. Een zee van mensen kwam er naar de toekomst kijken. De Groote Tentoonstelling van Nijverheidsproducten uit Alle Landen. We bedenken dat het daar begonnen is, dat naar binnen keren. Daar is het fundament ontstaan van de morele plicht alles in jezelf te moeten vinden en dat dan naar buiten brengen. Die houding heeft natuurlijk ook veel goeds opgeleverd. Mijn ouders zijn nog opgevoed onder het motto: doe niet vervelend en hou je bek. Maar mij hebben ze grootgebracht met de vraag: wie ben jij eigenlijk? Ik prijs me gelukkig dat zij nieuwsgierig waren naar mijn persoonlijkheid. Ik ben dus tevreden met de verworvenheden van het individualisme. De vooruitgang en welvaart die we de afgelopen 150 jaar hebben verkregen. Maar het is hoogst nodig om na te denken over de kwalijke gevolgen van het neoliberalisme. En of we dat streven naar winst moeten toepassen op alle aspecten van de samenleving. En in welke mate.’


Je praat nu over de samenleving. Over de jongeren. Hoe ervaar je het persoonlijk?

‘Je begint als theatermaker op een auditie met 100 mensen. Tien worden op de toneelschool aangenomen, vijf gaan over naar het tweede jaar. En uiteindelijk kom je op een jongemakersfestival, een wedstrijd, met één iemand die overblijft. In mijn vak is die druk er dus sowieso. Ik denk dat het probleem is dat wat in de kunst normaal is, nu wordt overgenomen door andere beroepsgroepen. En dan kan het ronduit gevaarlijk worden.’


Waarom zouden jij en je collega’s als enigen immuun zijn voor dat gevaar?

‘Tja, immuun zijn we niet. Dat tonen de vele burn-outs in deze sector. Maar ik koppel mijn identiteit aan dit beroep. Ik ga niet om zes uur naar huis toe, ik lig er nachten wakker van. Dat zijn dingen die ik eigenlijk niet anders zou willen zien. Ik denk niet dat het anders kan in dit vak. Eigenlijk zijn wij, ironisch genoeg, de zelfstandige ondernemers van wie het neoliberalisme van droomt. Die kansen creëren vanuit het niets. Er alles voor overhebben. Constant klaarstaan om geëvalueerd te worden.’


Loop je zelf tegen eenzaamheid aan?

‘De Heimat-reeks komt voort uit het gevoel ontworteld te zijn. Wij drieën herkenden bij elkaar een gebrek aan geschiedenis. Onze hele generatie is weinig geaard in een gemeenschappelijk verhaal. Zelfs als je je oriënteert als links in het politieke spectrum, dan is het niet duidelijk wat dat links is. Tegelijk voelen we een gebrek aan toekomst, nu we aan het einde van het fossiele tijdperk staan. De toekomst lijkt heel ver weg. Ik heb niet het gevoel dat er een gedeelde visie is over waar we als maatschappij naartoe gaan. Gebrek aan perspectief is een kenmerk van depressie, geen toekomst kunnen zien. Niet verbazingwekkend dat zoveel jongeren ermee kampen, en onze maatschappij als geheel. Wat is de Europese droom? Wat proberen we collectief te bewerkstelligen?’


Kijk, zo voel ik me

Heimat 1 was in 2013 dé hit op Theater Aan Zee (TAZ). Daarin kwamen de leden van De Nwe Tijd via interviews met hun ouders en grootouders meer te weten over hun opvoeding en levenslessen. Voor Heimat 2 speelden ze een zelfgeschreven requiem op een smeltende gletsjer in Groenland. Ondanks de titel van de reeks mag je Vielen geen melancholicus noemen. In zijn Afhankelijkheidsverklaring (een pleidooi tegen onafhankelijkheid, dat hij schreef voor De Correspondent) citeerde hij schrijver J. Bernlef: ‘Een melancholicus is iemand die in het heden het verleden van de toekomst ziet. Iemand die al terugblikt op het moment terwijl dat nog aan het gebeuren is.’ Vielen vermoedt dat hij het tegenovergestelde is. ‘Ik zie in het heden de toekomst van het verleden. Ik stel me de duizenden kleine beslissingen van gisteren voor die uiteindelijk dit moment hebben veroorzaakt.’

Heeft het zin? De anti-melancholicus zegt ja. Slaughterhouse-Five, de bestseller van Kurt Vonnegut, leerde hem veel over de maakbaarheid van het leven. Over zijn hoofdpersonage schrijft Vonnegut: ‘Onder de omstandigheden waar Billy Pilgrim niets aan kon veranderen vielen het verleden, het heden en de toekomst.’ Dit defaitisme herkent Vielen niet. Hij vindt zich in spreeuwen. Een hele zwerm. Er is geen choreograaf. Geen vooropgesteld plan. De spreeuwen vliegen ergens naartoe volgens twee intuïtieve verlangens. ‘Het verlangen om zo dicht mogelijk bij elkaar te blijven, en om niet tegen hun buurman aan te botsen. Dus als een spreeuw een beetje naar links gaat, gaat zijn buurman ook een beetje naar links. Zo zijn wij ook niet verantwoordelijk voor het geheel van het mensenballet. Maar we kunnen onze buurman wel een duwtje geven, waardoor de vorm van het ballet uiteindelijk zal veranderen.’


Wat is jouw missie als theatermaker?

‘In 2014 stond ik ook op TAZ, om de State of the Youth uit te spreken. Ik heb daar verteld dat ik heb begrepen wat mijn taak is toen ik mijn vader de vraag ‘Hoe voel je je nu?’ hoorde beantwoorden, nadat bij mijn moeder een ongeneeslijke tumor was gevonden. Hij zei: “Hoe ik me voel? Daar zou een zeer goede schrijver eens een boek over moeten schrijven, om te verwoorden wat ik nu allemaal voel.” Dat is het belang van mijn vak. Rondkijken in de wereld, dat analyseren, en daar woorden aan geven. Zodat mensen uit een voorstelling komen en tegen hun partner kunnen zeggen: “Kijk, zo voel ik me, dit probeer ik je al zo lang duidelijk te maken.” Je kan kunst gebruiken om grip te krijgen op je leven. Om te beseffen: dit gaat mis in het gesprek met mijn vriend. Of in de maatschappij. Of shit, dat deed ik verkeerd. Allemaal dingen waarbij je leert hoe we moeten leven. Of is dat pretentieus om te zeggen?’ (lacht)


Het is geen kleine missie: zeggen hoe je moet leven. Je stelt jezelf op als een leermeester.

‘Ik krijg geld van de overheid om me te verdiepen in complexe vraagstukken en emoties. Maar ik begin nooit met schrijven omdat ik iets weet, wel omdat ik iets niet snap. Omdat ik zelf tegen iets aanloop in mijn leven.’


Uit het geluksonderzoek blijken de 30’er jaren cruciaal te zijn. Op die leeftijd heb je al levenskeuzes gemaakt en verwachtingen opgebouwd rond werk, relatie en kinderen. Je maakt een eerste balans op. Voldoet het leven aan jouw verwachtingen?

‘Het overstijgt ze ruimschoots. Ik ben vaak verdrietig of somber, maar in wezen zit er een enorm gelukkig iemand in mij. Ik ben heel blij met mijn ouders, broers, zus. Ik geniet van met vrienden samenzijn, mooie dingen zien en lekker eten. Dat we hier op deze aarde leven en dingen mogen meemaken, vind ik een waanzinnig gegeven. Ik ben ongelooflijk blij dat J.D. Salinger bestaan heeft. En Bonnie Prince Billy! En Charlie Kaufman! Vreemd dat ik daar zo blij van word, terwijl zij het over droevige dingen hebben. Maar ze helpen me de hartslag van het leven te voelen. Mijn moeder is vijf maanden geleden overleden. Dat maakt me heel verdrietig, maar ik vind het leven er niet minder waard door. Ook al snap ik er echt helemaal niets van, dat we doodgaan. Ik kan daar niet bij.’


Opmerkelijk voor iemand die het leven zo vaak bevraagt. Je aanvaardt niet dat mensen elkaar het leven zuur maken, maar je accepteert wel dat het leven zelf het leven zuur maakt. Dat lijden erbij hoort.

‘Toen ik nog met Rebekka verkeerde, zei ze dat ze dat het mooiste aan mij vond, dat ik zo’n vrede heb met de schepping. Maar ik heb zeker geen vrede met het onrecht op deze aarde. Ik zou willen leven in een wereld waarin een groot deel van de mensen er probeert te zijn voor elkaar en niet vooral bang is om iets kwijt te geraken.’


DS, 04-08-2018 (Ann-Sofie Dekeyser,)

Bijgesloten Plaatje(s)