U wil op een bankje zitten? Dat is dan 125 euro
De wildgroei van de overlastboetes

In Antwerpen werden vorig jaar 21.508 overlastinbreuken vastgesteld, van sluikstorten over hondendrollen tot het voederen van 'wilde duiven'. In Gent steeg het aantal zogenaamde GAS-dossiers vorig jaar met een dikke 22procent. Zijn de overlastboetes efficiënt? Steeds meer critici vinden dat het tovermiddel van de lokale politie iets té krachtig is geworden. 'Ze worden voor alles en nog wat ingezet.'


Soms lijkt de logica van de politie krom, soms de taal en soms allebei. Zoals op 6 juni vorig jaar in Berchem op het Wasplein, waar buurtbewoners 'reeds geruime tijd' klagen over overlast, veroorzaakt door 'overlastplegers dewelke zich desgevallend tegen de politie keren'. De twee Antwerpse inspecteurs, dewelke desgevallend in de buurt patrouilleren, schrijven in hun verslag: 'Tijdens toezicht in onze afdeling stellen wij vast dat 6 personen in de kiosk zitten op het Wasplein.' Dat is niet zoals het hoort: 'Er is geen enkele reden om op deze plaats rond te hangen. Deze plaats is een speeltuintje voor kinderen tot en met 12 jaar. Geregeld zijn er problemen met jongeren die sigaretten zouden uitdelen aan deze kinderen.' Die hangjongeren worden nergens geïdentificeerd als dezelfde jongeren die op 6 juni op het plein zitten. Zij keren zich ook niet tegen de politie. En nergens maken de inspecteurs gewag van eerdere problemen met de jongens. Het vergrijp blijft vaag: 'Rondhanggedrag Wasplein'. De boete niet: 125 euro.

Een gemeentelijke administratieve sanctie (GAS) van 125 euro is geen catastrofe, maar voor een zestienjarige is het ook geen bagatel. Mogen jongeren op een plein staan of zitten zonder reden? Advocaat Luc De Pauw, die in naam van een van de jongeren de boete aanvecht, noemt het een flagrant voorbeeld van de willekeur van het GAS-systeem: 'Die jongen kende de andere vijf niet. Hij zat gewoon te wachten op een vriend. Tegenwoordig kan je al een boete krijgen als je op een pleintje op een bank zit.' De politie-inspecteurs maken in hun verslag gewag van begrijpelijke klachten van buurtbewoners: 'lawaaihinder, schelden, drugsgerelateerde feiten, intimidatie, spuwen'. Maar geen van die feiten worden de jongeren ten laste gelegd. De klacht is 'rondhangen', niet meer of minder: op een plaats staan of zitten.

Wat is 'rondhanggedrag'? En wat is 'wachten op een vriend'? Wie bepaalt dat? Kinderrechtencommissaris Bruno Vanobbergen heeft het stilaan gehad met de wildgroei aan GAS-boetes: 'We krijgen steeds meer signalen binnen van misbruik. In Kortrijk waren vijf jongeren op straat aan het wandelen, toen een agent hen tegenhield. Het groepje kreeg de raad uit elkaar te gaan, anders zouden ze een sanctie krijgen voor samenscholing. In Zonhoven kan je een straf krijgen als je op de leuning van een bank gaat zitten.'

Wilde katten

De GAS-wetgeving laat elke gemeente toe om de omslachtige gerechtelijke procedures tegen overlast te omzeilen. Sinds een jaar of tien kan elke gemeente die dat wil, agenten overlastboetes laten uitschrijven. De sneeuwbal ging echt aan het rollen in het midden van de jaren 2000. Ondertussen heeft de overgrote meerderheid van de Vlaamse gemeentes het systeem ingevoerd (zie het kaartje hiernaast). Een politierechter komt er in de meeste gevallen niet meer aan te pas, elke gemeente kan zijn eigen menu samenstellen in het lokale politiereglement. In de beginjaren werd er nog schuchter mee omgesprongen. De laatste jaren boomen de GAS-boetes als nooit tevoren.

In veel gevallen gaat het dan over duidelijke overlast: sluikstorten, wildplassen, geluidsoverlast. Omdat de parketten de handen vol hebben met zwaardere criminaliteit, leek de overlastboete een godsgeschenk. Maar de duivel zit in het detail. Dat betekent dat sommige gemeenten het voederen van eendjes verbieden, terwijl andere het meer tegen 'wilde katten en duiven' hebben. Dat betekent dat je in de ene gemeente na middernacht geen blikje pils meer mag opentrekken op de openbare weg, en in de buurgemeente wel. Dat betekent dat de Gentse scheepvaartpolitie, die verschillende gemeenten in het Gentse onder haar bevoegdheid heeft, nog moeilijk aan GAS-vaststellingen toekomt: er zijn te veel verschillende reglementen, die niet zelden tegenstrijdig zijn.

'De onduidelijkheid van gemeente tot gemeente is maar één van de vele problemen met de GAS-boetes', zegt Vanobbergen. 'Het loopt de spuigaten uit. Er is tot op vandaag geen enkele serieuze evaluatie gemaakt van de impact van de GAS-procedures. Het enthousiasme voor de overlastboetes is puur gebaseerd op een buikgevoel van straffeloosheid.' De gemeente Beveren wil, zo meldt hun overlastbrochure, 'geen vermanend vingertje opsteken', maar klinkt toch stellig in haar ornithologisch protectionisme: 'Vogelnestjes laat u onaangeroerd.'

Tanden tonen

Eind vorig jaar liep een andere overlastpleger op de Turnhoutsebaan in Antwerpen een inspecteur tegen het lijf, die haar aansprak op haar sluikstortgedrag. Het politieverslag is duidelijk: 'Ter hoogte van terminus tram gooit betrokkene een blikje cola op de grond. Wij identificeren betrokkene aan de hand van haar identiteitskaart en vragen beleefd het blikje terug op te rapen.' De beleefde woorden hebben effect op het meisje. Dat staat netjes te lezen in het verslag: 'Zij voldoet aan deze vraag'. Het mag niet baten: het zestienjarige meisje krijgt een boete van 50 euro in de bus.

Omdat er bij boetes voor minderjarigen bemiddeling is voorzien, stelt de GAS-ambtenaar een alternatieve straf voor: vier uur gemeenschapsdienst. Het meisje vindt ze dat ze onrechtvaardig behandeld is - ze heeft haar fout erkend en heeft het blikje opgeraapt - maar kiest toch voor de alternatieve straf. 'Als jongeren moeten kiezen tussen een geldboete of een alternatieve straf, wordt de druk van de ouders om voor het laatste te kiezen wel erg groot', vertellen verscheidene Antwerpse jeugdwerkers. Ze willen hun naam niet in de krant. In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen ligt de materie hypergevoelig. Burgemeester Patrick Janssens (SP.A) heeft bij verschillende betrokkenen benadrukt dat hij externe communicatie over dit onderwerp niet apprecieert.

De Verenigde Naties zijn niet zo opgetogen met de manier waarop onze gemeenten omgaan met jeugdoverlast. Midden 2010 al drukte het Comité voor de Rechten van het Kind al zijn bezorgdheid uit over wat zij 'administratieve sancties' voor 'anti-sociaal gedrag' noemen. Die omschrijving doet denken aan de omstreden Britse 'asbo's' (kort voor anti-social behaviour orders), die op een aantal punten goed te vergelijken zijn met onze GAS-boetes. Volgens Tom Vander Beken, criminoloog aan de Gentse universiteit, is men vandaag in dit land de grenzen aan het aftasten: 'De GAS-boete was ooit bedoeld als een sluitstuk voor een breed overlastbeleid, maar de gemeenten beginnen het nu exclusief als repressief middel in te zetten'. De GAS-boetes waaieren uit, zegt Vander Beken. 'Ze worden voor alles en nog wat ingezet. Men probeert zijn tanden te tonen.' Dat het instrument veel soepeler is dan de strafwetgeving, kan in de strijd tegen overlast zonder meer nuttig zijn. Maar Vander Beken vraagt zich toch af of 'de wetgever had gedacht dat er zoveel creativiteit zou zijn'.

Met spuug en touwtjes

Spuwen mag niet, dat weet het kleinste kind. De Kinderrechtencoalitie Vlaanderen, een netwerk van 28 kinderrechtenorganisaties, noemt een geval in Leuven, waarbij de politie een proces-verbaal uitschrijft voor spuwen op de openbare weg. De bemiddelaar stelt een administratieve straf voor: een dag meelopen met de reinigingsdienst. De ouders van de spuwer vinden die straf disproportioneel en besluiten de boete van 25 euro te betalen.

Voor de Kinderrechtencoalitie is het maar een van de vele voorbeelden van hoe de GAS-wet perverse effecten begint te vertonen. Het verbaast niet dat de luidste critici van de GAS-boetes jeugdorganisaties zijn: ze vrezen dat de repressieve aanpak de vertrouwensrelatie met kansarme jongeren zal opblazen. Aanvankelijk was het systeem alleen voor meerderjarigen, maar in 2005 werd de leeftijdsgrens naar zestien jaar gebracht. Het regeerakkoord van Di Rupo I plant een verdere verlaging naar veertien jaar. Minister Joëlle Milquet (CDH) kondigde begin dit jaar een eigen wetsontwerp met die maatregel aan, maar zelfs dat kon het enthousiasme van andere politici niet temperen. Het meest omstreden is het plan van Bart Somers (Open VLD) om ook ouders van spijbelende kinderen een boete tot 200 euro te geven - 'om hun betrokkenheid af te dwingen'.

Hondendrollen

Er is de verhoogde kans op willekeur. Er is de vaagheid van de term 'overlast'. Er zijn de bemiddelingspogingen die ouders ertoe aanzetten om de overlastboetes niet ten gronde aan te vechten. Maar er is ook fundamentele juridische kritiek. Blikjes op de weg gooien mag niet, daar zijn ook tegenstanders van de GAS-boetes het over eens. 'En iedereen is tegen hondendrollen', vult advocate Edith Flamand van Progress Lawyers Network aan. 'Maar dat wil nog niet zeggen dat het gezond is dat een gemeente of stad als wetgever, als vaststeller én als rechtbank optreedt.'

Dat zit zo. Het is de gemeenteraad die het politiereglement bepaalt. De 'sanctionerende ambtenaren' die de hoogte van de boete bepalen, zijn geen politierechters maar werken voor de stad. En het zijn ook diezelfde ambtenaren die eventueel verweer behandelen. Flamand: 'Het is alsof je in beroep gaat bij een agent die je al een boete heeft gegeven'. Bovendien worden de overlastboetes ingezet tegen activisten, waardoor volgens Flamand de vrije meningsuiting in het gedrang komt. Bekend is het geval van PVDA-gemeenteraadslid Mie Branders, die een boete kreeg voor een griepprikactie op de Antwerpse Grote Markt, een actie om de stad aan te zetten tot meer bezorgdheid voor hun zestigplussers. Branders had de toelating om 'deze vergadering in open lucht te laten doorgaan', zoals dat dan officieel heet, maar niet op de Grote Markt. Gevolg: een GAS-boete van 150 euro, die deze week na verweer is teruggebracht tot 75 euro.

Smeltende sneeuw

En zo zijn we bij de volwassenen aanbeland. Omdat zij doorgaans iets kapitaalkrachtiger zijn dan minderjarigen, is de weerstand daar minder luidruchtig. Maar de overgrote meerderheid van de GAS-boetes belandt wel in hun bus, en ook bij hen groeit de kritiek.

'Ik had een pad vrijgemaakt, zodat de mensen veilig op straat konden. Maar blijkbaar was dat niet genoeg.' Het vergrijp van Jenny Scherer was licht, maar de boete kwam meteen: ze had de sneeuw niet van haar Hobokense stoep geveegd. Of toch niet voldoende. De boete dateert van de winter van vorig jaar, maar ze is er nog altijd niet goed van. 'Ik kreeg een GAS-boete van 100 euro in de bus. In principe kon ik verweer indienen. Maar van die sneeuw was natuurlijk niets meer te zien. Hoe kon ik in godsnaam nog bewijzen dat ik wel degelijk had geveegd?' Na bemiddeling werd de boete ingetrokken, maar de verontwaardiging van Jenny bleef: 'Waarom kan de agent niet gewoon aanbellen en vragen om de stoep te ruimen? We zijn toch allemaal mensen onder elkaar?'

De eerste de beste klerken

Tom Meeuws is directeur van het Antwerpse stadsdepartement 'samen leven', en een van de rijzende sterren van het stadsbeleid. Hij is een van Vlaanderens ferventste voorstanders van de GAS-boetes: 'Ik begrijp de kritiek van geen kanten. Uit alle onderzoeken blijkt dat mensen een propere stad heel belangrijk vinden. De GAS-boetes zijn het sluitstuk van onze strijd tegen sluikstorten. De tegenstanders vergeten dat de overlast die vroeger niet aangepakt werd, nu eindelijk wél bestraft wordt.' Over het sneeuwruimen is hij kordaat: 'Dat is nu echt eens een regel waarover zeer duidelijk is gecommuniceerd. Iedereen weet dat hij zijn deel van het voetpad sneeuwvrij moet maken.'

Maar is dat voldoende voor een boete van 100 euro? En had de agent niet beter eerst bij mevrouw Scherer aangebeld? Meeuws: 'De perfectie is niet van deze wereld. Maar onderschat de professionaliteit waarmee wij met de GAS-wet omgaan niet. Ik snap het kritische argument van de scheiding der machten, maar onze sanctionerende ambtenaars zijn geschoolde juristen, niet zomaar de eerste de beste klerken.'

Is het niet problematisch dat Meeuws de baas is van zowel een aantal vaststellende ambtenaren als van de sanctionerende ambtenaren? 'Zij zitten in een aparte afdeling en niet onder hetzelfde rechtstreeks gezag.' Bovendien kan iedereen altijd nog een proces bij de politierechter aanspannen als hij niet akkoord gaat. Maar er is bijna niemand die dat doet.' 'Geen wonder', zegt Edith Flamand van Progress Lawyers. 'Wie naar de politierechtbank stapt, heeft meestal een advocaat nodig. Bovendien moet je meteen een rolrecht van 35 euro betalen. En meestal stopt het daar niet bij. Nogal logisch dat veel mensen niet geneigd zijn om de boetes aan te vechten.'

Kosten en baten

Is er dan volgens Meeuws helemaal geen vuiltje aan de lucht? 'De laatste tijd loopt er in bepaalde gemeenten buiten Antwerpen misschien wel af en toe wat fout. Kinderen die met hun voeten op de bank liggen, hoeven niet meteen een boete te krijgen. Maar een grote stad is professioneel genoeg georganiseerd om de bezwaren tot een minimum te beperken.' Hij wil af van de kwalijke roddel dat de stad de GAS-boetes gebruikt om de kas te spekken: 'De boetes brengen de stad netto niets op. De kosten om ze te innen en te behandelen zijn groter dan de opbrengsten.' De GAS-hoofdstad van Vlaanderen gaat als een goede burgervader met het instrument om: 'Als we rigoureus de politiecodex zouden toepassen, dan durf je als burger niet meer buitenkomen. Maar er werken geen cowboys voor de stad.'

De politiek lijkt vooralsnog niet verontrust. Toen Di Rupo I besliste om de GAS-wet ook bij jongeren vanaf veertien jaar toe te passen, zorgde dat voor een klein maar hevig mediadebatje. Zowel Patrick Janssens als Daniël Termont stelde prompt al een nieuwe aanpassing voor. De socialistische burgemeesters van Antwerpen en Gent willen de leeftijdsgrens verder verlagen, naar twaalf jaar.

Bron: De Standaard

Mening:
Je gaat me hier niet horen vertellen dat de GAS-boetes geen positief effect kunnen hebben. Ik ben zeker van mening dat ze hun nut kunnen bewijzen en reeds bewezen hebben. Uit het artikel kan ik alleen jammerlijk besluiten dat ze niet altijd op de juiste manier gebruikt worden. Een boete in je brievenbus vinden omdat je je voetpad niet volledig sneeuwvrij hebt gemaakt zonder vooraf gewaarschuwd te zijn, lijkt me een duidelijk voorbeeld van het verkeerd gebruiken van de GAS-boete. In mijn ogen moet men eerst het gezond verstand gebruiken om te bemiddelen. Wanneer het niet op een fatsoenlijke manier kan, is deze GAS-boete zeker "een godsgeschenk".