Een station naar nergens. Eén baken maakt nog geen stedelijke lente


Brusselse lokale politici hebben de aanblik van de stad decennialang om zeep geholpen, zegt LUCKAS VANDER TAELEN. Hun blik reikte nooit verder dan eigenbelang. Het nieuwe Zuidstation, van een toonaangevend ontwerper, zal dat helaas niet verhelpen.


Vorige week presenteerde de Franse toparchitect Jean Nouvel zijn project voor het Brusselse Zuidstation. Het oogt indrukwekkend: Nouvel wil op het bestaande station een gigantisch dak in V-vorm plaatsen, dat zowel de sporen als de omgeving reflecteert. Op die manier zien de reizigers de stad waar ze aankomen terwijl de voorbijgangers naar de voorbijrijdende treinen kunnen opkijken.

Na de grootschalige renovatie van het Antwerpse station en het spectaculaire nieuwe Luikse Guillemins-station, kon de NMBS Brussel niet langer laten wachten. Het Zuidstation was de vorige jaren al grondig vernieuwd aan de binnenzijde. Maar dat het tijd was voor een grondige externe facelift, zal niemand betwisten. Sinds de komst van de TGV is het station danig uitgebreid, zonder dat er was nagedacht over de globale architectuur van het gebouw.

Dat de NMBS met de internationaal gereputeerde Jean Nouvel wil samenwerken verdient alle lof. De gebouwen van zijn hand in Parijs, Tokio of Barcelona getuigen zonder twijfel van veel durf en visie. Bovendien ontbreekt dit soort geïnspireerde architectuur in Brussel. Niet dat hier de laatste decennia geen grote gebouwen zijn bijgekomen, maar geen ervan is een spraakmakend baken in de stad geworden. En die heeft Brussel als Europese hoofdstad meer dan nodig.


Visie? Waar?

Met dat nieuwe Zuidstation kunnen we dus alleen maar blij zijn. Het zal de aanblik van de stad zonder enige twijfel mooier maken. Als men al een probleem zou kunnen hebben met het project, dan ligt dit op een vlak waar Jean Nouvel geen vat op heeft: de band tussen het station en de stad. Dat heeft dan weer alles te maken met de eigen urbanistische visie van Brussel. Die is onbestaande, omdat er eigenlijk niemand verantwoordelijk voor is, of erger nog: niemand lijkt er iets om te geven. Door de totale versnippering van bevoegdheden en de almacht van de lokale potentaten lijkt het wel dat iedereen zich met zijn klein domein bezighoudt, terwijl het grote geheel uit het oog wordt verloren.

Het nieuwe Zuidstation is daar een goede illustratie van. Het project is niet het resultaat van een grondig onderzoek naar de gewenste evolutie van de wijken in de directe omgeving. Het is evenmin de vrucht van een uitgewerkte visie van het Brussels Gewest op de eigen toekomstige ontwikkeling. Het is de NMBS die zelf beslist om het station te vernieuwen. Een concours of doorgedreven overleg met alle betrokken partijen komt daarbij niet kijken. De Brusselse ‘bouwmeester' stond erbij en keek er naar.

Nieuw is dat helaas niet. Brussel is al een eeuw lang overhoop gegooid door megalomane projecten voor de ‘ijzeren weg' die geen rekening wilden houden met het bestaande stedelijke weefsel. De meest rampzalige ingreep was de Noord-Zuidverbinding die het hart van de stad vernielde: de hele wijk rond de St-Michielskathedraal moest wijken voor de aanleg. Aan de uiteinden van de verbinding werden de monumentale Noord- en Zuidstations vervangen door louter functionele maar vooral zielloze bouwsels, die als ufo's werden neergeplant. De oude stationspleinen verdwenen, en de buurten errond begonnen te verloederen.

Met het Zuidstation van Nouvel zullen de leegstaande gebouwen van de NMBS en De Post in de Fonsnylaan eindelijk een nieuwe bestemming krijgen, en dat is na jaren leegstand uiteraard een goede zaak. Maar verdere positieve collaterale gevolgen voor de wijk zullen helaas eerder beperkt zijn, omdat de afgelopen jaren de onmiddellijke omgeving van het station vernield is in wat zonder overdrijving de meest desastreuze ingreep mag worden genoemd in de stedelijke structuur sinds de afbraak van de Noordwijk in de jaren zestig.


Het belang van de potentaatjes

Net als toen haalden speculatieve en financiële motieven het opnieuw van de belangen van de bewoners. Toen definitief vastlag dat de Brusselse TGV-terminal aan het Zuidstation zou komen, opteerde Charles Picqué, burgemeester van Sint-Gillis en huidig minister-president van het Brusselse Gewest, ervoor om het deel van zijn gemeente rond het station een andere bestemming te geven. In een interview gaf hij openlijk toe dat hij – door massale onteigeningen van bewoners en het bouwen van bureaus – een fiscale meerinkomst voor zijn gemeente wilde creëren. Dat de buurt er totaal door ontwricht werd, was aan die ambitie ondergeschikt. Het resultaat is vandaag zichtbaar voor al wie wel eens door de Mérodestraat wandelt: kantoorgebouwen, hotels en wat sociale woningen hebben het aloude, gemengde karakter van de wijk vernietigd. Dronken daklozen hangen er doelloos rond. Overal ligt vuilnis. Enig cynisme is de verantwoordelijken van deze stedelijke woestenij niet vreemd: een zielloos pleintje heeft de naam gekregen van surrealist Marcel Broodthaers; een ander verloren plein is genoemd naar Victor Horta. ‘Die moet zich omgedraaid hebben in zijn graf', liet Louis Tobback opmerken bij het aanschouwen van dit toch wel merkwaardig eerbetoon aan een van de grootste Belgische architecten ooit.

Het plan van Picqué om een deel van zijn gemeente op een autoritaire manier een totaal verschillend karakter op te dringen, had niet alleen een pecuniaire motivatie. Het past ook in een doctrinaire vooruitgangsideologie, die in Brussel in het verleden veel ravage heeft veroorzaakt. De ‘bestaande stad' heeft in Brussel vaak moeten wijken voor het verblindende geloof in de zogenaamd ‘ideale stad'. Zo werd de Zenne naar de ondergrond verbannen, zo ging de Noordwijk tegen de vlakte en zo moesten de statige boulevards en pleinen wijken voor de autotunnels. Telkens weer werden die ingrepen in het essentiële wezen van de stad verantwoord met argumenten over het welzijn en de toekomst van de stad. Maar telkens weer bleek ook hoe hol die argumentatie was en hoe lang Brussel nodig had om zich van die aanslagen te herstellen.

Wie nu door de shopping-galerijen van het Zuidstation stapt, kan zich in een andere stad wanen. De schok is totaal als men er buitenkomt en geconfronteerd wordt met de urbanistische chaos. Aan de ene kant heeft de gemeente Sint-Gillis een muur opgetrokken van kantoren en hotels. Aan de andere kant van het station ligt Anderlecht, met achter een stadssnelweg de Barawijk en Kuregem, beide in een lamentabele toestand van decennialange verwaarlozing. Wat verder beginnen de boulevards op het grondgebied van Brussel-stad, die sinds de jaren zeventig niet meer gerenoveerd zijn. Plannen in die richting zijn al jaren vertraagd door het gebrek aan ambitie van het Brussels stadsbestuur. Drie gemeenten die nooit samen hebben nagedacht over hoe de wijken rond het belangrijkste Brusselse station er zou moeten gaan uitzien.

Het project van Nouvel wil naar verluidt de band tussen het station en de stad versterken. Maar de onmiddellijke omgeving van het nieuwe station zal afhankelijk blijven van de lokale besturen, die niet verder willen kijken dan hun gemeentegrenzen. Veel Brusselaars vragen zich terecht af of het Zuidstation meer zal zijn dan een nieuw en prachtig symbool van hun stad. Een mooi station in een stad die niet weet waar ze naar toe wil.

Te vrezen valt dat het vooral een symbool zal worden van de zelfgekozen onwil van de Brusselse politici om hun eigenbelang te overstijgen. Zolang die politieke klasse zichzelf blijft opsluiten in gemeentelijke baronieën en weigert in te zien dat Brussel nu meer dan ooit behoefte heeft aan een ambitieuze, gewestelijke visie, zal er niet veel veranderen in deze stad. Het ontbreken van een dergelijk inzicht zal de terechte vraag naar een herfinanciering van Brussel hypothekeren. En zo komen we via de omweg van een nieuw station weer uit waar het in Brussel altijd om te doen is geweest: de strijd om de politieke macht.

Luckas Vander Taelen, Vlaams parlementslid (Groen!) en Brusselaar


DS, 14-05-2011

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB