Geluk / Wie wint: de planner of de doener?


Hoe doe je dat eigenlijk, gelukkig worden? De komende weken wijzen deskundigen ons de weg naar méér geluk in werk, liefde en levensbeschouwing. Vandaag aflevering 3: Geld maakt gelukkiger


Er zijn mensen, zegt prof. Henriëtte Prast met gespeelde verbazing, die betalen om niet te eten. Ze lacht hartelijk en zegt: „Daar zijn er zelfs vrij veel van.” Die mensen gaan naar de Weight Watchers. Of naar een ’fat clinic’. Daar gaan ze onder begeleiding en tegen betaling hongeren. Welk economieboekje, vraagt Prast retorisch, zou dát gedrag rationeel kunnen verklaren?

Henriëtte Prast: Psychologen helpen economen begrijpen waarom mensen irrationele keuzes maken.Een recente enquête van het Amerikaanse tijdschrift Womansday liet lezeressen kiezen wat ze het liefste zouden willen: een gepassioneerd liefdesleven, 50.000 dollar, slank zijn of filmster worden. Een op de vier lezeressen koos voor het gewichtverlies. Prast: „Zij laten dus 50.000 dollar lopen voor iets dat ze, rationeel bezien, zelf voor elkaar zouden kunnen krijgen zonder dat het een cent hoeft te kosten.”

Henriëtte Prast (52) citeert deze enquête-uitslag in haar nieuwe boek ’Een jaar uit het leven van een gevoelseconoom’, dat volgende week verschijnt. Prast is niet alleen bijzonder hoogleraar Persoonlijke Financiële Planning in Tilburg, maar ook zelfbenoemd ’gevoelseconoom’. Ze heeft veel belangstelling voor de raakvlakken tussen economie en psychologie. Het intrigeert haar hoe irrationeel wij met geld omgaan; hoe anders wij bijvoorbeeld rekenen als we ons goed voelen. Schijnt de zon en zijn we gelukkig, dan geven we eerder een gulle fooi voor een biertje op een terras dan als het regent en een rukwind net onze paraplu heeft meegenomen. Datzelfde biertje, dat diezelfde ober alleen maar voor ons heeft neergezet, vinden we zonder fooi dan al duur genoeg.

„De rationele mens wordt in de traditionele economie als uitgangspunt genomen”, zegt Prast. „Ik heb dat nooit bevredigend gevonden, waardoor ik onder collega-economen lange tijd voor soft en een beetje vreemd doorging. Maar langzamerhand beseffen ook de meest rationele economen dat we niet zonder de inzichten uit de psychologie kunnen. De menswetenschappen helpen ons bij het beantwoorden van vragen als: hoe maken mensen keuzes? Maakt geld hen gelukkiger? En als geld niet gelukkig maakt, waarom zijn we dan allemaal zo druk bezig met koopkrachtplaatjes en economische groei?”

De neurologie en de psychologie zijn beter in staat te verklaren waarom mensen betalen voor een slanke lijn dan de ’oude’ economie, zegt Prast. Dankzij die wetenschappen weten we nu – en dat valt zelfs op hersenscans te zien – dat mensen in hun hoofd een spreekwoordelijke ’planner’ en een ’doener’ hebben. De doener gaat voor direct genot en grijpt zonder aarzeling naar lekker eten. De planner kijkt naar de langere termijn en wil liever slank zijn.

„Vrouwen die willen afvallen, delegeren dat aan de Weight Watchers omdat hun planner niet sterk genoeg is om hun doener in bedwang te houden”, zegt Prast. „Wij zijn allemaal geneigd om te kiezen voor het genot dat het dichtst bij is. Dat heeft veel consequenties voor ons gedrag. Iedereen is gevoelig voor andere dingen – eten, geld uitgeven, alcohol drinken – en iedereen ontwikkelt technieken om daar zo verstandig mogelijk mee om te gaan.”

Mensen die weten dat ze makkelijk te veel geld uitgeven, leggen hun creditcard in het vriesvak, zegt Prast – dat gebeurt echt! Tja, lacht ze: als-ie bevroren is, moet je wachten tot-ie ontdooid is. „De planner kiest voor bevriezen om de doener aan banden te leggen: de drempel om geld uit te geven wordt daarmee hoger. Zo’n irrationele maatregel kan voor dit individu heel rationeel zijn.”

Economen van de oude stempel hebben daar geen oog voor. Zij spreken over ’nutsmaximalisatie’ en redeneren dat de consument het liefst een zak drop van een kilo koopt omdat die relatief goedkoper is dan een pondspak. De gevoelseconome schudt haar hoofd en zegt: „Mensen blijken vaak liever het duurdere pond te kopen, omdat ze dan minder drop achter elkaar kunnen eten.” Ook achterhaald is het idee dat mensen altijd gelukkiger worden als ze meer keuzes krijgen, omdat ze dan kunnen kiezen wat bij ze past. „Nee: veel mensen krijgen last van keuzestress; hun planner gaat dan uit alle macht proberen de keuzevrijheid van hun doener te beperken.”

Verstandig zijn, jezelf disciplineren: dit wordt in de consumptiemaatschappij wel steeds lastiger, stelt zij een tikje bezorgd. „We kunnen 24 uur per dag winkelen op internet, we kunnen met een paar muisklikken geld van onze spaarrekening halen. Mensen die onbewust allerlei drempels hadden opgeworpen voor zichzelf, wordt het nu erg moeilijk gemaakt daar niet overheen te gaan. Als je het nummer van je creditcard uit je hoofd kent, kan-ie wel in het vriesvak liggen, maar voor een internet-aankoop maakt dat niet uit.”

Prast pleit ervoor dat banken en andere financiële instellingen hun klanten hierbij gaan helpen en de verantwoordelijkheid nemen om wat drempels op te werpen, bijvoorbeeld door iemands creditcard-ruimte afhankelijk te maken van het inkomen.

Of, stelt ze voor: „Bied mensen de mogelijkheid om voor dezelfde prijs meerdere creditcards nemen, elk met een laag maximum. Al die nummers uit je hoofd leren is geen doen.”

Worden we, zo luidt natuurlijk de hamvraag, nu wel of niet gelukkig van geld? Geld maakt wel gelukkigér, zegt Prast. „In de afgelopen decennia zijn wij als westerse samenleving veel rijker geworden. Maar we zijn niet heel veel gelukkiger worden. Tegenover een gigantische welvaartstoename staat slechts een bescheiden geluksstijging. Maar wie rijke en arme mensen vergelijkt die verder dezelfde levensomstandigheden hebben, ziet wel degelijk dat de rijken flink gelukkiger zijn.”

Geld geeft vrijheid, is hiervoor haar belangrijkste verklaring. Geld stelt je in staat om ontslag te nemen als je overhoop ligt met je baas. Met geld heb je de mogelijkheid om naar Egypte te vliegen en de piramides te bewonderen. Geld helpt dus ook om immaterieel te genieten.

Toch zeggen we allemaal braaf dat geld niet gelukkig maakt; het is niet politiek correct om het tegenovergestelde te zeggen. Prast kan het verklaren: „Wanneer we zelf arm zijn, willen we graag geloven dat rijke mensen ongelukkig zijn. Wanneer we rijk zijn, vinden we dat zielig voor de mensen die arm zijn. Maar zolang we volhouden dat geld niet gelukkig maakt, hoeven we niet de helft aan hen weg te geven.”


De 5 tips van Henriëtte Prast:

Laat je in je beroepskeuze niet leiden door de hoogte van het salaris. Kies een beroep dat je leuk vindt, en je hoeft de rest van je leven niet meer te werken

Denk echter niet dat werkgevers je aardiger vinden als je bescheiden bent in salarisonderhandelingen

Schaf niets aan waarvan je twijfelt of je het wel écht mooi vindt

Maak geen financiële keuzes (hoge hypotheek, ontslag nemen) waar je wakker van gaat liggen

Durf je eigen zwakheden onder ogen te zien en zoek daarbij een verstandige financiële strategie; werp dus drempels voor jezelf op


Trouw, 24-10-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB