Hou tegen, die digitale bril!


Veel mensen zeggen belang te hechten aan mentaal welzijn, verbondenheid en gemeenschapszin. Maar als nieuwe technologie die waarden bedreigt, dan gaan er geen alarmbellen rinkelen, schrijft Tom Naegels.


De afgelopen weken hebben zowel Google, Apple als Meta een nieuwe poging gedaan om een product te lanceren dat eerder nochtans was geflopt: een digitale bril die je toelaat een alternatieve, virtuele werkelijkheid te beleven. De stukken daarover, zowel in deze krant als elders, gingen over de economische en technologische aspecten van het gadget: is er wel een markt voor, kost het niet te veel, waar steek je de batterij? Veel tandengeknars en handengewring over de potentieel destructieve effecten op ons mentale welzijn en sociale leven was er niet bij.

Dat is gek, omdat er de afgelopen jaren bijzonder veel artikels (en boeken, en wetenschappelijke studies, en overheidsrapporten) verschenen zijn over precies dat almaar eroderende mentale welzijn, waarin steevast wordt verwezen naar de invloed van digitale technologie. De smartphone eist permanent onze aandacht op, verhindert dat we ons nog kunnen concentreren, verstoort ons slaappatroon. Sociale media spiegelen ons onmogelijke ideaalbeelden voor, of vuren onze boosheid aan. Zelfs in gezinnen zit iedereen tegenwoordig gekluisterd voor het eigen scherm. Geen wonder dat de eenzaamheid in het Westen de vorm van een epidemie aanneemt! Het is niet zo moeilijk je in te beelden dat al die nadelen exponentieel toenemen, als je letterlijk niet meer van het scherm kunt wegkijken.

Het is ook gek, omdat de meest succesvolle politieke partijen in de westerse wereld hameren op het belang van culturele verbondenheid en gemeenschapszin. De samenleving is te versplinterd, bepleiten ze. Er is geen cohesie meer – we moeten dringend onze tradities herwaarderen, onze geschiedenis herontdekken, weer een ‘wij’ vormen.

Die analyse raakt overduidelijk een snaar bij een breed publiek, zelfs bij velen die niet op die politieke partijen stemmen. Maar als er dan een nieuw product wordt uitgebracht, dat ons nog méér van elkaar zou isoleren, dan gaan er geen alarmbellen rinkelen. Niemand zegt: ‘Hola, Apple, heel knap wat je daar hebt uitgevonden, maar het gaat ons vast nog eenzamer en kwaaier maken dan we nu al zijn, en dat willen we niet. Wij willen veel liever lekker op een bankje in het park hangen en daar mensen ontmoeten. Wij willen boeken lezen over onze gedeelde geschiedenis. Wij willen weer een gemeenschap zijn, zoals ook blijkt uit ons stemgedrag!’

Het zegt iets over onze merkwaardige verhouding tot technologie. Facebookposts over de tijd vóór iedereen naar zijn schermpje zat te staren, verzamelen talloze likes. De bezorgdheid over het toenemende aantal depressies onder jongeren, en het mogelijke verband met hun online gewoontes, is scherp en oprecht. Toch leidt dat er niet toe dat mensen hun smartphone opzijleggen, of hun kinderen verbieden een profiel aan te maken op sociale media. Het is alsof we machteloos staan tegenover ons eigen gedrag. We zien technologie als iets onvermijdelijks.

Voor politieke partijen geldt dat nog meer. Politici, ook conservatieve, zouden zich belachelijk maken, mochten ze zich tegen de VR-bril keren – zelfs wanneer ze dat zouden onderbouwen door te verwijzen naar het negatieve effect op de sociale cohesie. Dat staat in schril contrast met de daadkracht waarmee ze zich uitspreken tegen die andere dreiging voor ons gevoel van gemeenschap: migratie. Het is politiek haalbaarder om ménsen te willen verhinderen om de Europese grenzen over te steken, dan een doosje vol elektronica. Terwijl dat doosje een veel directere invloed heeft op onze tijdsbesteding, onze gewoontes, ons zelfbeeld en uiteindelijk onze gezondheid dan die migranten, die te weinig sociaal kapitaal hebben om de dominante cultuur te kunnen beïnvloeden.

Of wat te denken van de kruistocht die intellectuele conservatieven wereldwijd voeren tegen de erfenis van de jaren 60? Hun verhaal is dat een aantal Franse postmoderne filosofen, die nochtans zo moeilijk schrijven dat alleen Stefan Hertmans hen snapt, erin geslaagd is om hun hyper-zelfkritische, alles-is-maar-een-verhaal-verhaal ingang te doen vinden in de instituten van de westerse cultuur, met het onderwijs en de media op kop. Door hen is het Europese sociale weefsel uiteengerafeld. Terwijl in de jaren 60 ook de televisie opgekomen is, waardoor mensen ’s avonds vaker thuisbleven. In hetzelfde decennium werd de auto populair. Daardoor konden we verder van elkaar gaan wonen en in onze vrije tijd uitstappen of reizen maken in plaats van met de buren te kletsen. De personal computer, het internet, de smartphone en sociale media versterkten die evoluties.

Ik zeg niet dat het de enige oorzaken zijn voor de atomisering en de de-traditionalisering van onze samenleving. Maar het is gek dat het makkelijker is voor leidende politici om met een beschuldigende vinger te wijzen naar de effecten van Jacques Derrida’s L’écriture et la différence, dan naar de televisie, de iPad en noisecancelling earphones.

Het politieke verhaal toont een fundamenteel gebrek aan begrip voor hoe culturele verandering werkt. Men stelt het voor alsof er een groep buitenstaanders – hetzij niet-Europese migranten, hetzij wereldvreemde intellectuelen – is opgedoken, die er op de een of andere manier in is geslaagd om hun waarden en overtuigingen, waar een meerderheid van de bevolking nochtans tegen was gekant, aan iedereen op te dringen. Hoe zou hen dat gelukt kunnen zijn? Waarom zouden mensen ideeën overnemen waar ze het oneens mee zijn? Aha: door de zwakte of het regelrechte verraad van de elites. Als we die dus vervangen door de juiste elites, dan komt de juiste cultuur terug.

Dat is niet hoe het werkt. Echte culturele verandering gebeurt vrijwillig, en aanvankelijk ongemerkt. Het begint met een nieuwe uitvinding, die een onmiskenbaar voordeel heeft. Ze is ontspannend, opwindend, leuker dan de dingen die je vroeger deed. Kijk, ik zit helemaal ín die game! Pas later worden de nadelen duidelijk, en krijg je heimwee. Maar tegen dan maakt de uitvinding al onlosmakelijk deel uit van je leven. Ze er weer uit schrappen voelt vreemd aan. Het veronderstelt bovendien dat je zelf je gedrag aanpast. En dat is altijd lastiger dan te eisen dat anderen dat doen.


DS, 17-06-2023 (Tom Naegels)