De frustratie is groot


Het fundamentalisme, als een terugkeer naar de bronnen van de islam, neemt toe. Stel dat u en ik ergens in het Midden-Oosten woonden: hoe zou onze reactie zijn?


De algemene indruk is dat het integrisme en het fundamentalisme in de islamwereld toenemen. Klopt die indruk?

Het fundamentalisme heeft zo'n negatieve bijklank gekregen dat men bijna niet meer met 'ja' zou durven antwoorden. Maar toch is het zo. De culturele heropleving van de islam is begonnen in de twintigste eeuw en duurt nog altijd voort: in alle maatschappelijke geledingen en vormen. Daarvan hoeft 95 procent ons niet problematisch over te komen: het is een herbronning, een terugkeer naar wat de moslims 'authentieke islam' noemen, om problemen in het heden op te lossen.

Ik denk niet dat ze die oplossingen altijd zullen vinden, maar zij zijn daar wel van overtuigd. En dat gaat in alle richtingen, tot en met freelance predikers die meer lijken op Amerikaanse protestantse predikers dan op oudere islamitische predikers en die hameren op de rechten en de plichten van het individu om te investeren, succesvol te zijn en als rolmodel voor de islam te fungeren.


Hoe verklaar je die nood aan herbronning?

Het koloniale verleden. Daar is het allemaal begonnen. Toen is vooral in de Arabische wereld de vraag ontstaan: ,,Hoe is het kunnen gebeuren dat in tweehonderd jaar de machtsbalans zo is omgeslagen dat wij niets meer voorstellen?'' Ze hadden altijd de indruk dat ze een militaire macht en een handelsmacht vormden, uitblonken in literatuur...

Plots was dat allemaal weg en werden ze onder de voet gelopen door het Westen. ,,Waarom zijn we zo achterop geraakt?'', was de vraag die denkers zich eind negentiende eeuw begonnen te stellen. Het was een 'foire des idées', waarin tal van stromingen en denkrichtingen verschillende antwoorden en remedies op de vraag formuleerden. Eén van die denkrichtingen, die achteraf gezien geleidelijk aan sterker werd, stelde dat het te maken had met de slechte interpretatie van de islam. De stoflaag van eeuwenlange tradities die niets met de islam te maken hadden, moest worden weggehaald zodat men terugkeerde naar de fundamenten - vandaar: fundamentalisme.


Is de globalisering in de ogen van veel moslims dan de hedendaagse voortzetting van het kolonialisme?

Dat is volgens mij een foute opvatting, maar er zijn er wel die het zo zien. De globalisering heeft ervoor gezorgd dat de debatten worden uitgevochten in de virtuele publieke ruimte. Heel veel hervormers in de Arabische wereld antwoorden op vragen die niet in de Arabische wereld, maar hier worden gesteld: omdat wij nog altijd de machtigsten zijn in het debat op wereldschaal. Je krijgt daarbij een soort vermenging, waarbij bijvoorbeeld vrouwen in Marokko gaan verwijzen naar de universele mensenrechten om de hoofddoek te kunnen dragen. De debatten worden dus veel moeilijker.

En omgekeerd zie je hier jongeren online gaan en aan een of andere predikant in Egypte vragen hoe hij tegenover dit of dat staat. En die man gaat dan aan een meisje in Antwerpen tips geven over hoe ze een goede moslima kan zijn. Zulke dingen kan men niet meer tegenhouden; we moeten manieren vinden om ermee om te gaan.


Wat zijn de grote tendenzen vandaag binnen de islam? Individualisering? Ondermijning van de traditionele autoriteiten?

Absoluut. Alleen is de vraag of dat eigen is aan de islam. Ik beperk me in mijn onderzoek vooral tot Noord-Afrika en het Midden-Oosten. De situaties zijn zo verschillend dat generaliseren gevaarlijk is. Individualisering? Zeker. Dat heeft veel te maken met maatschappelijke processen, de verandering in de economie, de explosieve verstedelijking. Hoewel het individu niet bepaald centraal staat binnen de islam, zie je in de praktijk veel mensen zelf op zoek gaan naar bronnen die hen vertellen wat de islam is. Dan krijg je een allegaartje en een ondermijning van de traditionele autoriteiten, die worden voorbijgestoken door zelf geproclameerde imams, autodidactische theologen en predikers. Je krijgt een vorm van liberalisme dat religieus is ingevuld, dat een Amerikaan goed zou begrijpen, maar wij niet meer kennen.


Individualisering, ondermijning van de oude autoriteiten: je zou kunnen zeggen dat de islam emancipatorisch bezig is.

De ondertitel van mijn jongste boek is gesneuveld omdat hij misschien iets te complex was: ,,De paradoxale democratisering van de islam''. Er is een democratiserende tendens binnen de islam. En paradoxaal, omdat het bij velen niet onmiddellijk uitmondt in wat wij onder democratie en mensenrechten verstaan. Kijk maar naar Bin Laden.


Dé islam heeft nooit bestaan, en hij wordt steeds disparater?

Absoluut. Maar als je honderd mensen één minuut geeft om te zeggen wat het katholicisme is, krijg je dat ook. En ondanks die talloze verschillen bestaat het toch ergens: die idee dat er iets is dat islam heet en bestaat. Alleen weten de moslims vaak zelf niet wat er onder zit.


Als we de reactie zien van moslims op de Deense cartoons of op de toespraak van de paus, dan gaat een mens zich toch afvragen: ,,Vanwaar die lange tenen?'' Hoe komt dat toch?

Het is pure frustratie. Net zoals het onveiligheidsgevoel bij de modale Belg is het een mengeling van feiten en subjectief aanvoelen. Dat laatste krijg je moeilijk weg. De doorsnee-moslim heeft het gevoel dat zijn identiteit, zijn religie onder vuur ligt van het Westen. Stel dat jullie journalisten zijn in pakweg Jordanië en complete vrijheid genieten: dan begin je te berichten over Palestina, Irak, Libanon... Het is één en al miserie, overal. Los van wat er verteld wordt, kan je niet anders dan zeggen dat het Midden-Oosten nog nooit zo'n miserie gekend heeft. En het ergste is: een land als Libanon heeft zich na de burgeroorlog zo snel hersteld. Daar ging iets van uit van 'het kan'. We kunnen een beetje worden zoals het Westen: consumptie, high society, gaan dansen. En dan ineens: 'boem'. Alles weer kapot. Om dan nog maar te zwijgen over een land als Irak.


Dat is de hele dialectiek met het Westen.

Absoluut. Eén van de Deense cartoons leek zo uit een negentiende-eeuwse krant te komen: het was hetzelfde soort spotprent. Ik ben vrijwel zeker dat de cartoonist er zich op geïnspireerd heeft, al heeft hij dat zelf altijd ontkend. De eerste boeken over de islam in Europa zijn vreselijk. Dat vergeet men niet in de moslimwereld. Het is het enige wat ze nog hebben aan eer: de profeet, de Koran. En daar moet niet mee gelachen worden. Ik praat dat niet goed. Ik vind ook dat ze beter eens op straat zouden komen om de sociaal-economische problemen aan te kaarten. Die cartoons werden ook gemanipuleerd door politieke kringen. Maar toch voelden veel moslims het aan als: 'Alweer, alweer'.

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB