De dampende schoorsteen groeit niet tot in de hemel


Fossiel is nog niet dood, wel bijna begraven. Met 3M lijkt ook de toekomst van gisteren, de chemische industrie, te zieltogen. Maakt de dampende schoorsteen plaats voor een circulaire economie? ‘Vergis u niet. Er was wereldwijd nooit meer industrie dan vandaag.’


Het Amerikaanse bedrijf 3M kreeg sinds 2013 meer dan 5 miljoen euro subsidies van de Vlaamse overheid, een deel daarvan kwam uit het Klimaatfonds. Het moest onder andere dienen om het chemische bedrijf op de hoogtechnologische weg naar vergroening te zetten. We weten intussen wat daar (niet) van gekomen is. Al zeker sinds 2012 was bekend dat in de omgeving van de fabriek te hoge concentraties PFOS werden gemeten. Ze lagen drie keer hoger dan de Europese norm, toen nog een pak minder streng dan vandaag.

Het doet denken aan de mijnen en de staalfabrieken van de eerste generatie. Ook daar bleef de overheid geld in pompen in de hoop dat de sector ondanks alle tegenindicaties toch zou opveren en de trein van de toekomst niet zou missen.

Reuzen sterven langzaam. Ze laten zich, zoals tankers, vaak te laat keren. Ze ontwijken daardoor maar moeilijk wat Dirk Holemans, coördinator van de sociaalecologische denktank Oikos, ‘het Kodakmoment’ noemt. ‘Kodak maakte wel de bocht naar digitale fotografie,’ zegt Holemans, ‘maar ging er vervolgens verkeerdelijk van uit dat mensen printers zouden blijven kopen om hun foto’s te ontwikkelen. Mensen zouden toch altijd blijven fotograferen, nietwaar? Inderdaad, er werden nooit meer foto’s genomen dan vandaag en we delen ze massaal, maar niet meer op papier.’

Hij ziet het vandaag met 3M ook gebeuren in een deel van die andere industriële sector die gisteren nog, na de terugval van steenkool en staal, de toekomst had: de chemie. Die biedt direct nog altijd werk aan 60.000 mensen, indirect aan 160.000.

Ook 3M heeft zich gaandeweg aangepast naarmate de vroege waarschuwingen zich opstapelden (DS 12 juni). In 2002 zette het bedrijf de productie van PFOS en PFOA, twee van de ruim 6.000 zogenaamde forever chemicals of poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS), stop. Die PFAS zijn al sinds de jaren 50 bekend, maar kwamen pas in 2015 op de zwarte lijst van ‘zeer zorgwekkende stoffen’.

Te laat? ‘PFAS confronteren ons met de limieten van een industrieel en een dichtbevolkt systeem’, zegt Karl Vrancken, researchmanager bij Vito en sinds half juni in opdracht van de Vlaamse regering coördinator voor de aanpak van de PFAS-vervuiling. ‘We moeten af van PFAS. De industrie zal zeggen dat het onmogelijk is en als je die stoffen vandaag verbant, is het inderdaad over and out voor 3M. Hun machinepark is uitsluitend gebouwd voor de productie ervan. Toch is de evolutie naar een chemie die niet gebaseerd is op chloor en fluor onvermijdelijk.’

Vrancken vergelijkt het met het voortschrijdend inzicht over cfk’s of drijfgassen in koelkasten. ‘Toen we zeker wisten dat die de ozonlaag aantasten en we er daarom mee moesten stoppen, zeiden de fabrikanten óók dat het zonder cfk’s onmogelijk was. Er werd eerst overgeschakeld op fluorhoudende alternatieven, maar die voldeden niet en uiteindelijk kwam er een totaalverbod. Ongetwijfeld zijn er toen fabrieken gesloten, maar er kwamen ook nieuwe spelers op de markt. De koelkasten zijn de wereld niet uit, maar in geen enkele zit nog fluorgebaseerd drijfgas.’


People, profit, planet

Dat de bomen niet tot in de hemel groeien, daar is het slimmere deel van de mensheid al lang achter. ‘Driehonderd jaar geleden bedacht ene Hans Carl von Carlowitz, hoofd van de mijninspectie van Saksen en zoon van een boswachter, dat er op een duurzame manier met hout moest worden omgesprongen’, vertelt Geert Janssens, hoofdeconoom bij Etion, Forum voor geëngageerd ondernemen. Hij is de auteur van een pas verschenen nota over de circulaire economie, De cirkel rond maken. ‘Von Carlowitz had het als een van de eersten over duurzame ontwikkeling. Hij hanteerde het principe van de drie P’s: people, profit, planet. Winst is nodig, maar alleen vol te houden als ze niet ten koste gaat van de mens en van de leefbaarheid van de planeet.’

Het was wachten op het rapport van de Club van Rome in 1972 vooraleer het besef momentum kreeg dat er grenzen aan de groei zijn, of dan toch aan het economische pad dat grofweg sinds de eerste industriële revolutie was ingeslagen. De ecologische beweging verleende het een megafoon. Tegelijk maakte de nood aan democratisering en vulgarisering de verontrustende boodschap ook enigszins tandeloos. Een lied als ‘Laat ons een bloem’ (1971) van Louis Neefs aaide de mens eerder een geweten dan dat het er hem een schopte. Het systeem werd er ten gronde niet door verontrust. Op links en rechts een correctie na bleef het voor de industrie toch business as usual, ook al volgden sindsdien berichten over de eindigheid van hulpbronnen en grondstoffen, over de hoogte van de afvalberg en de vervuiling van water, lucht en aarde elkaar in sneltempo op.

Zolang we niet zelf met onze voeten in het water stonden of moesten vluchten voor het vuur, bleef het inzicht in de eindigheid van vooral op fossiele energie draaiende economie en in de noodzaak aan transitie abstract. Maar vijftig jaar na de Club van Rome lijkt het hek van de dam. De zomer van 2021 komt in de geschiedenisboeken. Tussen het eerste hitterecord (46,1° C) in juni in Canada, de daaropvolgende branden in Noord-Amerika en de dodelijke overstromingen in België, Duitsland, China en India hield het Intergouvernementeel Klimaatpanel IPCC zijn zesde rapport boven de doopvont.

Er is geen ontkomen meer aan: vroeg of laat gaat fossiel de weg op van cfk’s, asbest of het pesticide DDT. De tekenen van een versnelde transitie staan nu ook te lezen op de gevels van internationale financiële instellingen zoals de Europese Investeringsbank (EIB), die eerder aankondigde niet langer in olie- en gasprojecten te zullen investeren. De Europese Green Deal is geen vrijblijvende beginselverklaring.

Is dan eindelijk het einde in zicht van wat economisch antropoloog Jason Hickel in zijn boek Less is more. How degrowth will save the world de ‘kolonisatie van de atmosfeer met broeikasgassen’ noemt? ‘Klimaatrampen, bevindingen van het IPCC en finaal ook corona leiden inderdaad tot een kantelpunt’, meent Geert Janssens van Etion. ‘Niemand durft nog volop in te zetten op de lineaire economie zoals we die hebben gekend, met haar keten van grondstof tot product en van consumptie tot afval. Het begrip cradle-to-cradle (C2C), van wieg tot wieg, dateert al van in de jaren 80, maar vandaag is de circulaire economie niet langer een niche. Ik denk niet dat er nog ceo’s zijn die níét nadenken over hoe ze met een minimaal gebruik van grondstoffen en energie producten kunnen maken die in hun geheel of gedeeltelijk hergebruikt kunnen worden. Zero carbon, zero waste. In de textiel maakt men al van petflessen tapijten.’

Het is de fase van de proeftuin voorbij en wie dacht dat een likje groen ofte greenwashing wel zou volstaan, zal door de markt zelf snel ontmaskerd worden. ‘Klimaattransitie leidt tot een concurrentieslag tussen bedrijven, regio’s en handelsblokken’, zegt Janssens. ‘China sakkert op de CO2-taks die Europa invoert met de Green Deal, ze noemen het een importtaks, maar dat snijdt geen hout. China zal dezelfde transitiepolitiek moeten voeren, ze ontsnappen er niet aan en ze weten het: de voorbije twee zomers kende het land de zwaarste overstromingen sinds mensenheugenis.’


Computerschermen

Ook in eigen land lijken de geesten nu versneld te rijpen voor een broodnodige transitie. Het land is vol. Met steeds meer mensen komt het ook almaar vaker tot conflicten over de beperkte ruimte. Vlaanderen is te klein voor te veel wensen tegelijk: wonen, werken, boeren, ondernemen, ontspannen, vergroenen. De Boerenbond vindt dat er in Vlaanderen geen ruimte is voor de wolf, de natuurbeweging zegt hetzelfde over megastallen, het Brusselse Heroes for Zero wil de auto weg uit de binnenstad en niemand wil nog een fabriek in de achtertuin. PFAS zijn vanzelfsprekend overal even giftig, maar het risico voor de mens is een stuk groter in Zwijndrecht, met een bevolkingsdichtheid van 1.047 inwoners per vierkante kilometer, dan in een buitenlands verlaten dorp.

Is er, twintig jaar na de sluiting van de laatste mijn, überhaupt nog plaats voor industrie in België? Valt dra de laatste schoorsteen? ‘Ach, ik hoed me voor zulke overspannen uitspraken’, zucht Erik Buyst, professor economische geschiedenis (KU Leuven). ‘De industrie verandert constant en dat heeft ze altijd al gedaan. De klassieke industrie mag in België dan wel geslonken zijn tot een goede 20 procent van de totale economie, daarbinnen blijft de chemie de sterkhouder.’

‘Verdwijnt het beeld van de dampende schoorstenen? Heel zeker’, zegt Eric Vanhaute (UGent), professor economische en sociale geschiedenis en wereldgeschiedenis. ‘Maar dat de industrie zou verdwijnen, is natuurlijk onzin. Als je vandaag in Gent binnenstapt bij de vroegere staalreus ArcelorMittal, zul je daar zoals overal vooral mensen achter computerschermen zien zitten. Het bedrijf produceert nog altijd evenveel staal als vroeger, maar met minder grondstoffen en minder CO2.’ Eerder deze week maakte een andere staalreus, Tata Steel, bekend dat het overschakelt op waterstof.

Vanhaute onderstreept dat we de shift van een secundaire naar een tertiaire economie zoals we die in eigen land en elders in Europa kennen, niet als maatstaf moeten nemen. ‘Ik lees Jason Hickel ook graag, hoor, maar de realiteit is dat er wereldwijd bijvoorbeeld nooit meer steenkool is gedolven dan vandaag. Er is nog nooit zoveel geproduceerd, er zijn ook nog nooit zoveel mensen actief geweest in de maakindustrie.’

Ook arbeidssocioloog Christophe Vanroelen (VUB) wijst op een Europese en Amerikaanse bias in de riedel over de verschuiving van een industriële naar een postindustriële samenleving. ‘We hebben dat te danken aan het boek The coming of post-industrial society van de Amerikaanse socioloog Daniel Bell, uit 1974.’ In 1999 schreef Bell in een voorwoord bij een nieuwe editie van zijn standaardwerk dat op een actieve bevolking van 126 miljoen Amerikanen slechts 18,8 miljoen mensen nog in de maakindustrie werken, een daling over een kwarteeuw van 26 naar 15 procent. Dat is maar iets lager dan het hierboven door Erik Buyst geciteerde cijfer voor België.

Vanhaute: ‘Bell onderkende al vroeg evoluties als die van arbeid naar kapitaal, van een maakindustrie naar een kenniseconomie en de boost van diensten zoals de gezondheidszorg. Dat creëerde dat beeld van “het einde van de industrie” dat nog altijd leeft als een cliché, maar het is een referentiekader dat zeker mondiaal niet representatief is.’


Bruin water

Eerder dan van uitdoven is er sprake van verschuiven. Delokalisatie is een fenomeen dat we sinds het einde van de vorige eeuw associëren met de verhuizing van fabrieken uit West-Europa richting Oosten, naar landen waar de ruimte minder krap is en de lonen en milieu- en veiligheidsnormen lager zijn.

Maar eigenlijk is dat slechts een uitvergroting van een beweging die er altijd al geweest is, zegt Vanhaute. ‘Die geografische verschuiving is al twee of zelfs drie eeuwen bezig. Fabrieken verhuisden van Gent of Antwerpen naar het hinterland, zoals ze dat op het einde van de vorige eeuw naar Oost-Europa zouden doen en vandaag nog verder.’

Peripheral fordism heet dat in vakjargon. ‘Vrij te vertalen als perifeer-industriële samenleving’, zegt Christophe Vanroelen. ‘Onze industriële productie gebeurt elders in de wereld. Ook al wordt de globalisering in vraag gesteld, dat proces is vandaag nog altijd krachtiger dan bijvoorbeeld het proces van automatisering en decarbonisering.’

Verplaatst de industrie zich op de wereldkaart, ze verschoof ook altijd al mee met veranderende sociale en ecologische grenzen. Bedrijven volgen altijd, zij het schoorvoetend – zie 3M. ‘Dat zijn geen absolute, maar onderhandelde grenzen’, zegt Vanhaute. ‘Zoals vandaag te veel lood in het bloed of te hoge PFAS-waarden in eieren of sla niet meer aanvaard worden, zo pikte men op een gegeven moment niet langer dat de Gentse binnenwateren bruin zagen en stonken. Ook sociaal volgen bedrijven hogere eisen qua verloning en werkomstandigheden, al lopen ze daar aanvankelijk met een boogje omheen door zich elders te vestigen. Uiteindelijk komt de sociale en ecologische lat in de industrie ook mondiaal hoger te liggen, al zal dat natuurlijk nooit snel genoeg gaan naar onze zin.’

‘De transitie is bezig,’ zegt Dirk Holemans, ‘maar nog onvoldoende. De petrochemie gebruikt nog altijd enorme hoeveelheden fossiele grondstoffen voor de productie van wegwerpplastics en kunstmeststoffen. De lineaire economie overtreft nog altijd de circulaire of kringloopeconomie. Mijn hart bloedt nog altijd als ik in een containerpark zie hoeveel perfect te hergebruiken goederen daar door de mangel gaan.’

Circulair is voor Holemans op zich overigens geen sluitende garantie op een ecologischer of sociaal rechtvaardiger wereld. ‘De kringloop moet zo klein mogelijk gehouden en zo traag mogelijk gesloten worden. Om het cru te zeggen: hoe duurzaam ben je bezig als voor de recyclage van jouw grondstoffen of materialen aan de andere kant van de wereld immens veel mensen slechtbetaalde en gevaarlijke jobs uitoefenen om afval te sorteren? Vandaag worden milieuactivisten vermoord en mensen verdreven voor de jacht op grondstoffen die ook nodig zijn voor de productie van zonnepanelen en batterijen. Alleen een economie van het genoeg biedt hier een echte oplossing, in plaats van het streven naar steeds meer.’

Forever chemicals en plastic zijn na vele decennia zo aanwezig in mens en milieu dat een transitie naar nulrisico niet haalbaar is. Recyclage is daarom ook volgens Vrancken niet alleen heiligmakend. ‘We zijn te ver heen’, zegt hij. ‘Als je een nulnorm oplegt voor forever chemicals valt de huidige recyclageketen stil. Je kunt plastics mechanisch recycleren door ze te verkleinen, te hersmelten en in een andere vorm te gebruiken, maar je krijgt de persistente chemicaliën alleen nog uit de keten door het plastic te depolymeriseren (chemische recyclage of het omdraaien van het chemische productieproces, red.). Dat is nog in volle ontwikkeling.’


Zuiver water

Hoe helder het einde van een onhoudbaar gebleken industrie zich ook aftekent, de korte termijn zal ook na een volgend kritisch PFAS-rapport en een volgende klimaattop de captains of industry in een catch 22-greep houden.

Francis Verstraete, ceo van het textielconcern Groep Masureel Veredeling en voorzitter van de textielfederatie Fedustria, is al lang een fervent verdediger van de shift naar circulaire economie. ‘Als we 100 liter uit de Leie halen, pompen we er 95 liter zuiver water in terug. Maar gaat het snel genoeg?’ Hij zucht retorisch. ‘We kijken in onze sector aan tegen een inflatie van de kosten met liefst 21 procent. De keuze voor circulair ligt maar deels bij ons. Overheden en banken moeten het ook faciliteren en er niet alleen over praten.’

Oud of nieuw, in elke economische sector wordt op het einde van kwartaal of boekjaar naar de cijfers gekeken. De EU maakt zich daarom terecht bezorgd over de uit de pan rijzende energieprijzen. Het kan velen op de weg van de transitie alsnog doen terugkrabbelen. Of hoe Kodak zijn winkels toch nog wat langer, te lang, openhield. En de mijnen kunstmatig te lang werden opengehouden, wat de reconversie hinderde en de Belgische economie in de decennia die volgden op achterstand zette.


DS Weekblad, 18-09-2021 (Filip Rogiers)