Van ‘nobele leugenaar’ tot klokkenluider

Tinneke Beeckman


Wikileaks-activist Julian Assange wordt niet uitgeleverd aan de Verenigde Staten om daar terecht te staan voor spionage: een Britse rechter acht het risico op zelfdoding te hoog (DS 5 januari). Wat dan nog, lijken veel mensen te denken – de wereld heeft nu andere zorgen. En Assange is toch die vreemde man met dat witte haar, verdacht van verkrachting in een land dat om vrouwenrechten geeft, Zweden? Jarenlang leefde hij als banneling in de Londense ambassade van Ecuador, tot de Britse politie hem in 2019 kwam arresteren. In de film The fifth estate (2013), speelt de magistrale Benedict Cumberbatch hem als een paranoïde, onbetrouwbare intrigant, getraumatiseerd door zijn eenzame, nomadische jeugd in Australië. Natuurlijk deemstert de aandacht voor deze zonderling weg.

Toch is zijn lot ontzettend belangrijk, om twee redenen. Hij mag een rare man zijn, daarom is hij nog niet schuldig. Momenteel wordt hij in een buitengewoon strenge gevangenis vastgehouden, in wrede, onmenselijke omstandigheden (zoals volstrekte isolatie). Bijna zonder perspectief. Wat hem in de VS te wachten staat, is geen eerlijk proces, maar een politieke afrekening. Ten tweede staat de persvrijheid op het spel: mogen activisten en journalisten nog bewijzen verzamelen en verspreiden over corrupte, liegende en misdadige overheden of bedrijven?

Een van de belangrijkste hedendaagse vraagstukken is of het ideaal van individuele vrijheid wel overeind kan blijven in een technologisch aangestuurde wereld, die disproportioneel veel macht geeft aan overheden (vooral in vermogende landen) en grote bedrijven. Die vraag gaat ver voorbij het geval-Assange. Maar met zijn organisatie Wikileaks heeft hij wel zijn best gedaan om de vrijheid en de privacy van gewone burgers te verdedigen.

Op het internet speelt zich een nieuwe wedloop af om data te bemachtigen. Die strijd verloopt tussen landen, maar ook tussen de aanspraken van overheden of bedrijven en de rechten van burgers. Technologie is een aan twee kanten snijdend zwaard: enerzijds schept ze enorme mogelijkheden, anderzijds valt ze makkelijk buiten elke democratische controle. Maar als je technologisch virtuoos bent, en je je inzet voor vrije toegang tot informatie, kun je de balans tussen kansen en bedreigingen herstellen. Dat is de gedachte achter Wikileaks.

Assange hoort bij de eerste generatie hackers, die vanaf jonge leeftijd dagenlang op de computer tokkelen. Zoals het personage in de film Wargames (1983) maakt hij er een sport van door te dringen in systemen van overheden of bedrijven. Hij gebruikte zijn technologische virtuositeit niet om zich persoonlijk te verrijken, maar om een ethisch-politiek project uit te werken: geheimen onthullen en zo de res publica verdedigen. Zijn pseudoniem was ‘Mendax’: de nobele leugenaar.

Intussen heeft Wikileaks wereldgebeurtenissen beïnvloed. Onthullingen over de verregaande corruptie in Arabische landen, waaronder Tunesië, hebben de aanzet gegeven tot de Arabische Lente. Ook westerse klokkenluiders maakten gebruik van Wikileaks als doorgeefluik. Vaak kregen zij het steeds lastiger, niet de misdadigers die ze aanklagen.

De waarheid, daar draait het om. Ook als die waarheid ongemakkelijk is voor de machtigen. De CIA had liever niet dat iedereen sinds 2015 weet dat het agentschap de gsm van Angela Merkel afluistert. Het Amerikaanse leger was niet opgezet met de collateral murder-video, die Wikileaks beschikbaar maakte: de video toont hoe VS-soldaten vanuit een helikopter achttien mensen neerschieten, onder wie onschuldige burgers en journalisten van Reuters. Vlak voor de presidentsverkiezingen in 2016 was het establishment bij de Amerikaanse Democraten evenmin blij met de publicatie van mails en berichten waaruit bleek dat de Democratische Nati*onale Conventie (de partijraad van de Democraten) systematisch Hillary Clintons concurrent, Bernie Sanders, benadeelde. Clinton beweerde later dat Rusland achter de lekken zat. Verder heeft Wikileaks impact gehad op andere onderzoeksjournalistiek, zoals LuxLeaks of de Panama Papers.

Eigenlijk valt Assanges werk moeilijk te onderscheiden van wat een onderzoeksjournalist doet: informatie die belangrijk is voor het algemeen belang vrijgeven. Dat oordeelde de Amerikaanse rechter dan ook na de klacht van de Democratische Nationale Conventie tegen Assange in 2019. Om dezelfde reden wilde de regering-Obama Assange evenmin vervolgen. Donald Trump hanteerde een eigen logica: in zijn laatste weken als president laat hij een aantal bewezen landverraders en misdadigers vrijuit gaan, terwijl hij Assange wel wil opsluiten.

Hoe het verder moet, is onduidelijk. Voorlopig gaat de regering-Trump in beroep tegen de beslissing van de Britse rechter. De verkozen president Joe Biden heeft Assange in het verleden een terrorist genoemd. Dat voorspelt niet veel goeds. Al zijn er volgens The Guardian geruchten dat zijn toekomstige regering de eisen tot uitlevering zou laten vallen. Dat zou niet alleen voor Assange bevrijdend zijn, ook voor journalisten overal ter wereld.


DS, 07-01-2021 (Tinneke Beeckman)