'Mensen hebben geen enkele gêne meer'


Sinds dit weekend verzuipen de straten van Gent weer in bier en zeik. Recreatieparken moeten security inhuren om amokmakers te weren en na een dagje zee laten we het strand achter als een openbare vuilnisbelt. Waarom laten mensen alle fatsoen varen als de overheid hen een gratis park, barbecue of festival aanbiedt?


Grote vuilniscontainers die nagenoeg leeg zijn, maar een plein dat bezaaid is met afval. Zo zag het Sint-Baafsplein in Gent eruit na elke WK-voetbalmatch die daar op groot scherm te volgen was. Organisator Ivan Saerens had nochtans alle moeite gedaan om de voetbalmaand zo groen mogelijk te laten verlopen. Zonnepanelen voorzagen het grote led-scherm van stroom, Saerens had voldoende afvalkorven van 240 liter laten plaatsen en ook twaalf extra urinoirs, zodat de vele liters bier de uitweg naar het riool zouden vinden en niet tegen de belfortmuren geloosd hoefden te worden.

Het bleek een maat voor niets. 'Dan doe je al die moeite en toch gooien mensen hun afval doodleuk op de grond of gaan ze onbeschaamd plassen tegen het belfort', vertelt Saerens. 'Als mensen in groep feestvieren, laten ze blijkbaar alle gêne varen.'

Saerens heeft best wat ervaring met het organiseren van massa-evenementen. Hij is voorzitter van de vzw Onder De Draak, die de Gentse Feesten op het Sint-Baafsplein organiseert, en heeft een evenementenbedrijf. Saerens schreef een draaiboek voor het organiseren van manifestaties en wijdde vorig jaar een studiedag aan het onderwerp.

'Het gedrag van feestgangers baart steeds meer kopzorgen', vertelt hij. 'Als mensen de deur van hun huis achter zich dicht trekken en opgaan in de massa, laten ze blijkbaar alle fatsoen achter zich. Dat is een probleem van alle tijden, maar het loopt de laatste jaren echt de spuigaten uit. Neem de Graslei. Dat is Unesco-werelderfgoed. Elke avond verzamelen daar honderden jongeren. Heel gezellig, absoluut. Alleen is dat erfgoed de volgende morgen een grote stortplaats. Niet omdat er te weinig vuilnisbakken staan, maar omdat men het blijkbaar te veel moeite vindt om enkele stappen te zetten.'

'Is dat de tijdgeest? Ik zou het niet weten. Ik zou ook niet weten wat het antwoord is. Sensibiliseren heeft zijn grenzen. Mensen weten goed genoeg dat wildplassen en afval gooien niet hoort. Blijkbaar begrijpen ze alleen repressie. Maar moeten we dan nog meer politie op hen afsturen? Dat willen we ook niet op een feest. Het moet plezant blijven.'

Saerens ziet met lede ogen nog een ander fenomeen toenemen. 'Mensen vinden het normaal dat ze geen drank mogen meenemen naar een duur festival als Rock Werchter. Maar als een feest gratis is, brengen ze flessen wijn, cava en zelfs hele bakken bier mee van thuis of uit de nachtwinkel. Ze vergeten dat de gratis optredens die we hen aanbieden, voor 70 procent gefinancierd moeten worden met de opbrengst van de drankverkoop. Integendeel, ze komen zelfs vragen of ze hun eigen bierbak in onze koelboxen mogen plaatsen.'


Mentaliteitsprobleem

Overheden investeren een pak van uw en mijn belastinggeld in publieke ruimtes, recreatiedomeinen, de heraanleg van parken en gratis stadsfestivals. Ze moeten de leefbaarheid van onze omgeving verhogen, de sociale cohesie verstevigen en de uitstraling van stad of gemeente versterken. Met succes overigens: we maken massaal gebruik van die voorzieningen in de zomermaanden. Maar of het nu om een provinciale zwemvijver, de Belgische kust of een publieke barbecue gaat, blijkbaar kunnen velen geen pret maken zonder afval, amok en andere vormen van overlast te veroorzaken.

Neem nu die publieke barbecues. Gent pionierde ermee. In 2008 liet schepen Tom Balthazar openbare barbecues plaatsen in verschillende parken. Antwerpen volgde vorig jaar het voorbeeld. Een succesverhaal, zo zegt Alain Tack van het kabinet-Balthazar. 'We hebben er dit jaar zelfs bij geplaatst. Ze versterken de cohesie. Verschillende sociale groepen ontmoeten elkaar rond die barbecues en dat loopt wonderwel zonder conflicten.'

Toch is er een keerzijde, geeft Tack toe. Weinig gebruikers slagen erin de barbecues netjes achter te laten. De roosters zijn smerig en vet, de as blijft liggen, zwerfvuil ligt in een brede cirkel rond de plek. Ivago en de groendienst zullen de boel wel ruimen, lijken veel barbecueërs te redeneren. En dat is nu ook weer niet de bedoeling, zegt Tania Eeckman van de groendienst.

'Het is een mentaliteitsprobleem. Wij verwachten dat de gebruikers hun afval zelf opruimen. Zij gaan ervan uit dat ze alle vuil mogen achterlaten. Sommige doen zelfs de moeite niet om het bij de afvalcontainer te plaatsen. Bij elke barbecue staat een container van 120 liter, die elke werkdag wordt geleegd. Maar dat volstaat niet. We kunnen gewoon niet volgen om de omgeving netjes te houden.'

Plaats dan meer containers, zult u denken. De ervaring van de groendienst is anders. 'Meer afvalbakken creëert een vicieuze cirkel van nog meer afval, en leidt op den duur tot sluikstorten.'


Sociale dilemma's

Onze eigen tuin en barbecue houden we kraaknet en thuis plassen we in de pot. In het openbaar daarentegen doen we het in de bosjes en gaan we ervan uit dat de stadsdiensten ons vuil wel zullen opruimen. Psychologen verbazen zich daar niet over. 'Mensen veranderen hun gedrag in groep', zegt de Nederlandse psycholoog Hans Van de Sande, die organisatoren van grote evenementen adviseert over crowd control. 'Slechts een kleine minderheid van de mensen misdraagt zicht. Maar als de hoeveelheid afval op de grond een kritische drempel overschrijdt, gaan ook keurige festivalgangers hun plastic beker of pak friet op straat gooien. Sensibiliseren helpt dan niet meer. Integendeel, in een vieze straat hebben oproepen om afval in de vuilbak te gooien een averechts effect. Mensen worden balorig en gaan nog meer vuil rondgooien.'

Psychologen spreken van 'de-individualisatie'. 'In een groep vervagen normen omdat de sociale controle wegvalt', vertelt professor Eddy Van Avermaet van de KU Leuven. 'Mensen handelen niet meer als een individu en beschouwen ook de ander niet meer als een individuele persoon.'

Daar komt nog een ander effect bij dat psychologen beschrijven als sociale dilemma's: het spanningsveld tussen publiek goed en het eigen gemak of profijt. 'Men heeft geen aandacht voor de collectiviteit omdat men denkt dat het eigen gedrag toch geen impact heeft', aldus Van Avermaet. Met andere woorden: of ik nu mijn eigen bekertje in de vuilbak gooi of niet, het maakt toch geen verschil. Maar als iedereen zo redeneert, waden we wel samen door een zee van afval.

Het is daarom een illusie te denken dat je bij massa-evenementen een beroep kunt doen op de verantwoordelijkheidszin van mensen, zegt Van Avermaet. 'Slechts een kleine minderheid heeft oren naar sensibiliseringscampagnes. Het is het gedrag dat je moet beïnvloeden. Met preventie, door meer vuilnisbakken of urinoirs te plaatsen, bijvoorbeeld. Maar ook door te straffen.'

Straffen doen ze bijvoorbeeld op Gent Jazz. Organisator Bertrand Flamang is daar onverbiddelijk. Wie op de festivalsite in de Bijloke betrapt wordt op wildplassen, vliegt er onverbiddelijk uit. De nultolerantie loont, want zo'n smeerboel als de Gentse Feesten zijn, zo netjes blijft het op Gent Jazz. 'We hebben een droom van een publiek', zegt Flamang. 'Ze nemen hun goede manieren van thuis mee. Ze komen ook heel bewust voor het programma.'

Voor afval is Flamang toleranter. Wat de festivalgangers achterlaten, laat hij zelf opruimen. 'Gent Jazz moet een feest blijven. Ik ga dus geen security sturen naar wie zijn blik niet in de vuilbak gooit. We hebben eigen teams om de site proper te houden.' Dezelfde aanpak hanteerden ze op het Cactusfestival. Daar liepen 'milieuteams' in het pak van de sponsor de hele dag rond om vuil op te ruimen. 'Slimme aanpak', oordeelt psycholoog Van de Sande. 'Mensen moeten zien schoonmaken. Dan tonen ze ook zelf meer respect voor de omgeving.'

Behalve schaal, programma en publiek is er nog een verschil tussen Gent Jazz en een massafestijn als de Gentse Feesten. Voor het jazzfestival moet je betalen. De optredens in de binnenstad zijn gratis. 'Wat mensen gratis krijgen, vinden ze minder waardevol', zegt Hans Van de Sande. 'En dus tonen ze minder respect. Op de dure Salzburger Festspiele zal niemand in de goot plassen.'

Het is een paradox. Massa-evenementen floreren als nooit tevoren. Of het nu de beklimming is van de Mont Ventoux of een benefiet tegen malaria, we gaan erop af als vliegen op een paardenvijg. Tegelijk gaat het goed mis met ons publieke fatsoen. Na de doortocht van weer zo'n wielerkaravaan op de Ventoux halen de plaatselijke schoolkinderen tonnen afval van de kale berg.


Bacchanaal

'The fall of public man', zo beschreef al in 1977 de Amerikaanse socioloog Richard Sennett onze veranderende omgang met de publieke ruimte. 'Mensen beschouwen de publieke ruimte als eigendom van niemand. Ze doen er hun zin en aanvaarden niet dat iemand hen nog aanspreekt op hun gedrag. Dat gaat lijnrecht in tegen de essentie van publiek bezit, met name dat het van ons allemaal is. En dat je er net daarom niet zomaar je goesting kunt doen', zegt Tom Meeuws, directeur veiligheid Antwerpen. 'Een slogan als “Antwerpen is van A, is bedoeld om die stadsetiquette te herstellen.'

Maar met sensibiliseren alleen lukt dat niet, erkent ook hij. Vorig jaar werd in Antwerpen het uitgestrekte park Spoor Noord ingehuldigd, aan de rand van de Seefhoek. Jong en oud, hip en volks vinden er samen vertier in de waterplas, de speeltuinen, de skatepiste en de ligweiden. Maar om dat vertier in goede banen te leiden, houden stadswachters constant en kordaat toezicht op het goede gedrag van de bezoekers. En wie hardleers is, riskeert een administratieve boete. In de Antwerpse openbare zwembaden kunnen zelfs sommige redders boetes uitdelen aan wie overlast veroorzaakt. Dezelfde aanpak hanteert Gent tegen het wildplassen. Wie hem op de Gentse Feesten laat hangen, mag 60 euro betalen. Repressie lijkt de enige manier om die plasplaag in te dammen.

Kunnen we dan enkel nog fatsoenlijk pret maken als politie, security en camera's erop toezien? Zo ver is het ook gekomen in de meeste recreatieparken. Het is jaarlijks weerkerend nieuws als de eerste hittegolf begint: jongeren schoppen keet in zwemvijvers. Dit jaar trok de directeur van het Kluisbos van Kluisbergen aan de alarmbel. Het domein kreeg de voorbije weken te maken met vandalisme en vechtpartijen. In Wetteren is het parket gestart met snelrecht om herrieschoppers lik op stuk te geven.

Het zijn altijd dezelfden die amok maken in de recreatieparken, zal menigeen zeggen. Met name jongeren uit migrantenwijken in Brussel en Antwerpen. Kan zijn, maar dan brengen wij graag het wereldkampioenschap veldrijden in Oostmalle in herinnering, in januari 2010. Daar lieten dronken oude Belgen een spoor van vernieling na. Ze braken lichtmasten af, smeten hekken omver, gingen op de vuist, gooiden bier over de renners en bedolven het terrein onder lege flessen en blikken. Dieptepunt van de dag was een dronken supporter die favoriet Niels Albert tegen de vlakte trok.

Het bacchanaal van Oostmalle was geen eenmalige uitspatting, maar de trieste climax in een evolutie die de organisatoren en liefhebbers van de cyclocross al een tijdje met lede ogen volgen: het sportfestijn wordt voor nogal wat bezoekers meer en meer een zuipfestijn. Reden genoeg voor de Belgische Wielerbond om tegen het volgende seizoen een strengere reglementering te overwegen, die onder meer het drankmisbruik beteugelt, stewards invoert en de afstand tussen publiek en renners vergroot.

En wat te denken van de uitspattingen op de kerstmarkten. Van Kasterlee tot Tielt en van Brugge tot Sint-Truiden moesten gemeentebesturen vorige winter maatregelen nemen tegen dronken keetschoppers. De liters glühwein, alcoholpops en jenever die steeds jongere mensen achterover kappen, komen er weer uit als braaksel en urine op straat. Als stomdronken kerstvierders niet door een ambulance worden afgevoerd, gaan ze met elkaar op de vuist. In Antwerpen overwoog het stadsbestuur twee jaar geleden zelfs om de kerstmarkt op te doeken.


Naar de Raad van State

Het zou niet de eerste keer zijn dat een populair feest het slachtoffer van zijn eigen succes wordt. Het is een bezorgdheid die Ivan Saerens zelfs over de Gentse Feesten uit. 'Die kwalijke gewoonte om eigen drank mee te brengen, brengt de financiering in het gedrang. Maar erger is dat het wangedrag de tegenstanders van de feesten sterkt in hun verzet. Buurtbewoners die de overlast beu zijn, dreigen nu naar de rechter te stappen om de feesten aan banden te leggen.'

Alleen als er geen oor is naar onze verzuchtingen, reageert een van die buurtbewoners, Paul Vanneste, die het verzet tegen de overlast in de Gentse binnenstad coördineert. 'Wij zijn niet tegen de Feesten op zich', zegt Vanneste. 'Wij vragen wel dat er een evenwicht wordt gevonden tussen het feest en de leefbaarheid in de binnenstad. Tien dagen en nachten lawaai, 24 uur per dag, kan niemand aan. En dan spreek ik nog niet van het afval, de geur en de urine in je portaal. We willen daarover het gesprek aangaan met de stad. Maar als men tegen volgend jaar geen rekening houdt met onze verzuchtingen, stappen wij inderdaad naar de rechter.'

De stap naar de Raad van State is snel gezet, en daar moeten festivalorganisatoren meer en meer rekening mee houden. 'Het is erg dat de stem van een minderheid luider klinkt dan anderhalf miljoen mensen die zich amuseren', reageert Ivan Saerens. Maar tegelijk geeft hij toe dat 'als die anderhalf miljoen bezoekers het feest kapot plassen, het feest eindigt'.

Saerens ziet wel iets in het Nederlandse systeem. Daar zijn op het Lowlands-festival politie, parket en zelfs cellen aanwezig op het festivalterrein. Wie er betrapt wordt op drugsbezit of andere misdrijven, krijgt meteen een taakstraf opgelegd of een boete, ter plaatse te betalen met de bankkaart.

Maar nogmaals: willen we al dat blauw wel in onze parken, zwembaden en stadsfeesten? Politie kan ook werken als een rode lap op een stier. Eind april protesteerden een duizendtal Antwerpse fuifgangers tegen de sluiting van hun favoriete café Bar Mondial op de Grote Markt. Het moest een ludieke actie worden. Bar Mondial had zelfs toestemming gekregen om naast het stadhuis een podium op te trekken en zijn fans een gratis muziekfeest aan te bieden. Luide protestsongs à la 'You've got to fight for your right to party' wisselden af met de Antwerpse Strangers. Maar toen Bar Mondial om 20 uur de muziek stillegde, zoals was afgesproken met de politie, regende het plots flessen en blikken op de aanwezige agenten. Er was oproerpolitie nodig om het feestje af te sluiten.

Een feestende massa kan gevaarlijk zijn, zegt psycholoog Hans Van de Sande. 'Herinner u het gratis strandfeest Sunset Grooves bij Rotterdam, vorige zomer. Onder de feestvierders bevond zich politie in burger. Ze werden echter herkend door enkele hooligans, die de agenten aanvielen. De agenten vluchtten, honderden relschoppers gingen in een roes achter hen aan en de panikerende agenten trokken hun wapens.' Balans van het gratis strandfeest: een dode en verschillende gewonden.


Verzuring

Genoeg gezeurd. U zou haast gaan denken dat de fantastische evenementencultuur in Vlaanderen ontaardt in een groot bacchanaal. Dat is natuurlijk niet het geval. En vroeger was het zeker niet beter. Toen was een dorpsfeest pas compleet nadat de jongeren eens goed met elkaar op de vuist waren gegaan.

'Verhoudingsgewijs loopt er niet meer mis dan vroeger', zegt Hans Van de Sande. 'Maar omdat het aantal evenementen zo is toegenomen, is er in absolute cijfers natuurlijk wel meer overlast. Tegelijk is de tolerantiedrempel van de burger gedaald. Hoe veiliger de samenleving, hoe gevoeliger men ook wordt voor wangedrag.'


DS, 17-07-2010 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB