‘We zijn zo christelijk als wat

Tom Holland, ‘Heerschappij – Hoe het christendom het Westen vormde’, uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep, 639 blz.


We leven in een met christendom doordrenkte wereld, maar dat hebben we niet meer in de gaten, stelt de Britse bestseller-historicus Tom Holland in zijn nieuwste boek.


Een paar vanzelfsprekende overtuigingen: Mensenrechten zijn van levensbelang. Ieder mens is gelijk. Individuele vrijheid is een groot goed. De sterken moeten zorg dragen voor de zwakken. Slavernij moet worden uitgebannen. Maar waarom eigenlijk? Waarom klinken dit soort overtuigingen als een reeks weliswaar zeer waardevolle, maar ook ingetrapte open deuren? Hoe komt het dat ze – in ieder geval in de westerse wereld – zo’n diepe vanzelfsprekendheid hebben?

Het antwoord van de Britse historicus Tom Holland op die vragen: omdat we in de westerse wereld, of we nou gelovig zijn of niet, door en door christelijk zijn. We zwemmen in christelijke wateren, ook al hebben we dat vaak amper meer in de gaten. “In onze westerse samenleving wordt doorgaans verondersteld dat de liberale verworvenheden zijn voortgekomen uit het afwerpen van geloof en bijgeloof, en dat we daarmee voorlopen op de rest van de wereld”, zegt Holland bij een kop koffie in de Londense wijk Soho. “Dat is niet zo: die verworvenheden stammen uit het christendom. Het frame is progressief liberalisme versus conservatief christendom. Dat klopt niet. Het juiste frame is het ene christelijke idee versus het andere.

“Neem abortus. Daar strijden twee christelijke principes om voorrang. Het eerste: alle leven, ook het ongeboren, is heilig. Het tweede: het lichaam van de vrouw is heilig, en is van haarzelf. Allebei zeer christelijke ideeën.”

Het huidige liberalisme, het feminisme, sociale bewegingen, en zelfs het secularisme en atheïsme hebben hun wortels in het christendom, zegt Holland. “Van oorsprong christelijke ideeën leven voort terwijl ze op een niet-christelijke wijze zijn verpakt.” Het duurde jaren voordat Holland dat zelf in de gaten kreeg.

Holland in Nederland

De bestseller-historicus (52) hield zich lange tijd bezig met de Oudheid die zeer tot zijn verbeelding sprak. Hij schreef er succesvolle boeken over. Maar hoe langer hij zich ermee bezig hield, hoe groter zijn gevoelens van bevreemding werden, vertelt hij. “Ik kon me zo moeilijk met die wereld identificeren. Zo’n Julius Caesar. Dat was een vreselijke man, echt vreselijk. Na weer eens een overwinning trok hij Rome binnen terwijl hij rondbazuinde hoeveel mensen hij dit keer had weten om te brengen. En in z’n kielzog werd een lange stoet van mensen meegevoerd, die het geluk hadden niet te zijn omgebracht, maar daarentegen wel tot slaaf waren gemaakt. Zeer wreed. Maar hij werd erom bejubeld. Vergelijk dat met het oorlogsoptreden van westerse mogendheden in deze tijd: daar is het streven juist om zo weinig mogelijk slachtoffers te maken en klinkt er groot protest als dat fout gaat.”

Een paar jaar geleden reisde Holland naar Sinjar om een documentaire te maken over de ideologie van IS. De stad in het noorden van Irak, bewoond door met name Koerdische yezidi’s, was net heroverd op IS. “De dood heerste daar. Vele yezidi’s waren door IS omgebracht, mannen werden gekruisigd, vrouwen gedood of tot slaaf gemaakt. De verwoesting was overal. En ik realiseerde me: nooit eerder was ik zo dicht bij oorlogsvoering die zo Romeins was. De Romeinen roofden steden leeg, martelden en vermoordden de mannen, kruisigden hen, doodden de vrouwen of maakten ze tot slaaf, en maakten de boel met de grond gelijk. En nu, twee millennia later, gebeurde hetzelfde. Dat was echt een schok.”

Eenmaal weer thuis vroeg Holland zich af: “Waarom is dit zo’n gruwel, terwijl het dat in de Romeinse tijd totaal niet was? Wat is er veranderd?” Hij was toen al begonnen aan een boek waarin hij wilde onderzoeken waarom we in het Westen denken zoals we denken, hoe we geworden zijn wat we zijn. “Ik – een progressieve, liberale westerling, wiens geloof in God al in zijn tienerjaren was vervaagd, en die dacht dat al het goede van onze tijd uit de Verlichting stamt – wilde weten: Waarom denk ik dat vooruitgang iets goeds is, waarom geloof ik dat mensenrechten zo belangrijk zijn, waarom hecht ik zoveel waarde aan de Verlichting?”

In zijn deze week verschenen boek ‘Heerschappij’ – ondertitel ‘Hoe het christendom het Westen vormde’ – laat Holland zien dat het christendom het antwoord op al die vragen in zich draagt. Met de kruisiging van Jezus als kantelpunt. “Waarom was die ervaring in Sinjar, die het oude Rome ineens zo dichtbij bracht, zo indringend? Daar waren mannen gekruisigd. Voor ons westerlingen staat de kruisiging voor de overwinning van het zwakke over het sterke. Terwijl voor de Romeinen precies het tegenovergestelde gold. Terwijl de kruisiging van Jezus het moment van een ongekende omkering markeert.” Want een god die mens werd, en zich liet vermoorden? “Voor de Romeinen was het schandalig, obsceen en grotesk.”

Jezus had gezegd dat we onze vijanden moeten liefhebben. Dat de laatsten de eersten zullen zijn. Hij stond dichter bij de zwakken dan bij de machtigen. En in zijn kielzog kwam een apostel als Paulus die zei dat er bij God geen onderscheid meer is tussen mensen, en die met zijn zendingsreizen een grote aanzet gaf tot de verspreiding van die revolutionaire boodschap. “De fundamenten van het christendom bestaan uit twee stenen. Eén: de sterken hebben de plicht om voor de zwakken te zorgen. En twee: voor God zijn alle mensen gelijk. Dat waren volstrekt nieuwe ideeën.”

Grieken, Romeinen en de islam

In zijn boek schetst Holland hoe die ideeën hun weg door de geschiedenis vonden en nu nog steeds alomtegenwoordig zijn. Ook al herkennen we die ideeën vaak helemaal niet meer als christelijk. Holland gaat in hinkstapsprongen verhalend door de geschiedenis, beginnend in de vijfde eeuw voor Christus, als de voedingsbodem voor het christendom wordt gelegd, langs vroege kerkvaders, de hervormingsbeweging die in de elfde eeuw op gang wordt gebracht, ketterijen, Maarten Luther, de Verlichting, de Eerste Wereldoorlog, de nazi’s, de Beatles, en eindigt in het nu, met #MeToo, Merkel en Trump.

In de afgelopen twee millennia, vertelt Holland, is er eigenlijk maar één periode geweest waarin geprobeerd is de fundamenten van het christendom te vernietigen: de tijd van het naziregime. “De nazi’s wilden de overtuiging uitwissen dat de sterken voor de zwakken moeten zorgen en dat voor God alle mensen gelijk zijn. Dat laatste punt, dat stamt uit het Oude Testament, had door Paulus een nadere christelijke invulling gekregen. Die schreef: ‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – u bent allen één in Christus Jezus’. Voor de nazi’s was dat natuurlijk een gruwel. Het is niet voor niets dat het kwaad dat de nazi’s aanrichtten als het ultieme kwaad wordt gezien. Dat komt omdat het rechtstreeks indruiste tegen de fundamenten van het christendom.”

Terwijl er in de loop van de eeuwen ook veel christelijke Jodenvervolging heeft plaatsgevonden.

“Zeker. De woorden van Paulus zijn ook voor dat doel ingezet. Dat is een enorme paradox. Het christendom staat bol van de paradoxen. Ze zijn er een fundamenteel onderdeel van. God die mens werd. De overwinnaar die stierf aan een kruis. Het bevel om je zwaard niet te trekken, terwijl er zeer veel christelijk geweld is gepleegd. Paulus’ boodschap dat er geen onderscheid meer is tussen mannen en vrouwen, terwijl dat onderscheid tot op de dag van vandaag nog steeds gemaakt wordt. Slavernij die met de Bijbel in de hand zowel werd goedgepraat als bestreden. In het christendom ontkom je niet aan paradoxen.”

Holland laat in zijn boek zien dat in de afgelopen tweeduizend jaar de christelijke overtuigingen die achter die paradoxen schuilgaan, voortdurend op elkaar reageren, elkaar versterken, elkaar bestrijden, en intussen steeds dieper doordringen in het DNA van de westerse wereld. En keer op keer steken die overtuigingen op nieuwe wijzen de kop op. Hij laat zien dat de ideeën van de verlichtingsdenkers niet teruggaan op de voorchristelijke Grieken en Romeinen – zoals hijzelf ook lange tijd veronderstelde – maar dat ze zijn terug te voeren op middeleeuwse kerkrechtgeleerden. Immers: weinig zo christelijk als een oproep om de wereld van de duisternis naar het licht te leiden.

Karl Marx die de wereld beschouwt als een strijdtoneel van goed en kwaad? Doet sterk denken aan de ideeën die de vroegchristelijke kerkvaders lanceerden. John Lennon die in ‘Imagine’ droomt van een betere wereld, van een broederschap van mensen? Een door en door christelijke boodschap. Angela Merkel die de Duitse grenzen openstelt voor de grote vluchtelingenstroom van 2015? Lijkt sterk op de vierde-eeuwse bisschop Gregorius van Nyssa die zijn gelovigen voorhield dat liefdadigheid de plicht van iedere christen was, wat betekende dat vluchtelingen geherbergd moesten worden.

Ook de #MeToo-beweging vertoont christelijke trekken, zegt Holland. “In de jaren zestig predikte Martin Luther King de christelijke liefde, een broederschap van alle mensen, waarin iedereen gelijk is. In de hippiecultuur van die tijd kreeg die boodschap een fysieke vertaling. Vrije liefde. Maar die ontaardt in de loop van de decennia in uitwassen, waar we de laatste jaren zoveel over horen. Denk: Harvey Weinstein. De #MeToo-beweging komt daartegen in verzet. Dat is een van christendom doordrenkte beweging: dat je afrekent met gebruiken die haaks staan op je eigen overtuigingen is een christelijke gedachte. Dat deed de oudtestamentische profeet Elia al toen hij priesters vermoordde die de god Baäl vereerden. Dat deed Bonifatius in de achtste eeuw toen hij in Saksen een eik omhakte die was gewijd aan de god Donar. Dat deden de Engelse puriteinen in de zeventiende eeuw. De #MeToo-beweging past precies in die traditie.”

Impliciet christendom dus. Maar de laatste jaren wordt, met name door populistische en nationalistische politici, ook vaak expliciet gewezen op de zogeheten joods-christelijke wortels van onze samenleving.

“Ja, opnieuw een paradox. Ook dat heeft te maken met Paulus’ uitspraak dat er geen onderscheid meer is tussen Jood en Griek. Die heeft geleid tot een soort universalisme waarin voor iedereen ruimte is. Een zeer christelijk idee dus. Maar in Europa groeit de vrees dat de eigenheid door dat universalisme ten onder gaat. En daardoor kan iemand als de Hongaarse president Orbán zo succesvol worden. Onder de vlag van het christendom waarschuwt hij dat we ervoor moeten waken dat we onze christelijke eigenheid kwijtraken. Zeer paradoxaal.”

U laat zien dat uit het christendom allerlei bewegingen zijn voortgekomen die weliswaar geënt zijn op christelijke ideeën, maar die tegelijkertijd tegen het christendom ingaan. Het christendom holt zichzelf dus als het ware uit. Kan dat uiteindelijk tot het einde van het christendom leiden?

“Ik denk dat dat zeker kan gebeuren. Atheïsme is in zekere zin een logisch eindpunt van het christendom. De joodse profeten verzetten zich al sterk tegen het idee dat een bron of een boom of een rots goddelijk zou kunnen zijn. Het christendom heeft dat denken overgenomen en kent van oudsher een groot wantrouwen tegen het idee dat het heilige aanwezig is in de fysieke wereld. Ook daarom hakte Bonifatius die boom in Saksen om. Bijgeloof moest worden bestreden. En dat is in de geschiedenis ook telkens gebeurd. Maar nu het christendom steeds minder wordt gevoed door de kerk, door geestelijken, kan dat ertoe leiden dat uiteindelijk God zelf het slachtoffer wordt van de bestrijding van bijgeloof.”

Trouw, 22-02-2020 (Nico de Fijter)