Pulpnieuws en polarisatie zijn in Nederland het probleem, nepnieuws niet


Tijdens de verkiezingen van dit jaar werd Nederland niet overspoeld met vanuit het buitenland gecoördineerde nepnieuwscampagnes. Dat concludeert de Universiteit van Amsterdam na onderzoek in opdracht van het ministerie van binnenlandse zaken. Wel is pulpnieuws een steeds grotere factor op sociale media. En ook dat is reden tot zorg.


De onderzoekers gingen na of er tijdens de Provinciale Statenverkiezingen in maart en de verkiezingen voor het Europees Parlement in mei sprake was van de verspreiding van desinformatie. Voor dat fenomeen is sinds de Russische inmenging bij de verkiezingen in de Verenigde Staten in 2016 een groeiende zorg. Ook Nederland moest er rekening mee houden dat Rusland pogingen deed hier het maatschappelijk debat te beïnvloeden, waarschuwde Kajsa Ollongren, minister van binnenlandse zaken, in 2017.

Bij de verkiezingen van dit jaar werd voor zo’n georganiseerde nepnieuwscampagne geen bewijs gevonden. Maar kijk je wat ruimer naar het begrip, dus niet alleen naar desinformatie, maar ook naar pulpnieuws, dan heeft het maatschappelijke debat in Nederland daar wel degelijk mee te maken, stelt het Amsterdamse onderzoek onder leiding van hoogleraar nieuwe media Richard Rogers en zijn collega-onderzoeker Sabine Niederer. Onder pulpnieuws verstaan zij bijvoorbeeld complottheorieën, clickbait, en extremistische, tendentieuze en politiek sterk gekleurde verhalen.


Polariserende buitenlandse kanalen

De berichten die rond de verkiezingen verschenen, gingen over politieke kwestie en partijleiders, maar vooral over onderwerpen als Zwarte Piet en MH17 - thema's die trouwens het hele jaar door favoriet zijn bij pulpnieuwsverspreiders. Daarnaast zorgde de tramaanslag in Utrecht in maart voor een hoop verwijzingen naar tendentieuze bronnen en complottheorieën.

Facebook bevat van alle sociale media het meeste pulpnieuws. Maar ook YouTube is volgens het UvA-onderzoek uitgegroeid tot een opvallend grote speler in de nieuwsconsumptie, met name voor alternatieve rechtse berichten. Zo zijn de kanalen van de Amerikaanse complotdenker Mike Cernovich en het Engelstalige Russische kanaal RT onder een bepaalde groep Nederlanders populair. Als we niet uitkijken kunnen die buitenlandse kanalen hier een polariserende en zelfs radicaliserende werking hebben, waarschuwen de Amsterdamse onderzoekers.

Ook Twitter speelt nog steeds een grote rol in het verspreiden van pulpnieuws. Er werden geen aanwijzingen gevonden voor grootschalige trollencampagnes in de aanloop naar beide verkiezingen, maar er was volgens het UvA-onderzoek wel sprake van ‘trol-achtig gedrag’. Dat zijn accounts, veelal door een computer aangestuurd, die in korte tijd heel veel berichten over een bepaald onderwerp versturen. Al zijn die accounts zeker niet de enige verspreiders van pulpnieuws. Ook gewone sociale mediagebruikers liken en delen erop los. Reden voor Rogers en Niederer om te concluderen dat er sprake is van “een opkomende tendentieuze en polariserende mediasfeer”.


Mediawaakhonden

Minister Olongren ziet in het onderzoek de bevestiging van haar beleid dat zich vooral richt op het weerbaar maken van burgers tegen desinformatie, door te zetten. Zo lanceerde het ministerie rond de verkiezingen een campagne waarin mensen worden gewaarschuwd voor nepnieuws. De minister ziet nu geen aanleiding die campagne te herhalen, maar sluit niet uit dat dat bij toekomstige verkiezingen wel gebeurt.

De onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam denken dat het goed zou zijn als het anti-nepnieuws-beleid zich wat meer toespitst op polariserende kwesties die veel tendentieuze berichten en complottheorieën losmaken, in plaats van op desinformatie in algemene zin. Ook zouden sociale media beter gemonitord moeten worden op het gebied van polarisatie, vinden zij. Niet alleen door wetenschappers en mediawaakhonden, maar ook door overheidsdiensten zelf.


Trouw, 19-10-2019 (Kristel van Teeffelen)