Geloof je hoofd niet

Daniel Kahneman, Ons feilbare denken - Contact, 2013


Wij denken en we denken dat we daar goed in zijn. Dat is een illusie, waaraan zelfs experts in de economische crisis lijden. Daniel Kahneman laat in zijn intelligente boek Ons feilbare denken zien hoe we onszelf in de luren leggen en hoe we daar iets aan kunnen doen.


In alles wat we doen of laten, speelt ons verleden mee. Of althans, wat wij ons van dat verleden herinneren. Die herinneringen blijken bijzonder onbetrouwbaar te zijn. De Israëlisch-Amerikaanse psycholoog Daniel Kahneman bestudeerde de ervaringen van mensen die een pijnlijke inspectie van de dikke darm ondergingen. Tot zijn verrassing werd de goede of slechte herinnering eraan bepaald door het moment van de meeste pijn en door de hoeveelheid pijn aan het eind van de ingreep, en helemaal niet door de duur ervan. We ondergaan dus liever een lange pijnlijkere periode die goed afloopt dan een korte periode met veel afzien. Hoe een gebeurtenis afloopt, weegt zwaar door in onze beleving van een gebeurtenis, en of die voor herhaling vatbaar zou zijn.

We zien onze eigen levens, net als die van anderen, als verhalen. En verhalen met een gelukkig einde hebben we het liefst, ongeacht hoe lang dat duurt of hoe ellendig het ondertussen was. Hoe wij ons leven nu ervaren wordt gekleurd door een verwrongen terugblik, bepaald door willekeurige momentopnames. Ons levensverhaal tekenen we op met een scheve pen en dat bepaalt ondertussen wat we bij onze volgende cruciale beslissing zullen kiezen.


Schatkamer

Kahnemans boek Ons feilbare denken is een schatkamer vol van dit soort empirisch getoetste inkijkjes in de hardnekkige gebrekkigheid van ons denken. Het is dan ook de neerslag van een levenslange fascinatie voor de kronkelige paden van ons denken.

Daniel Kahneman legde samen met zijn in 1996 overleden collega en vriend Amos Tversky de basis van de gedragseconomie, een prestatie waar hij in 2002 de Nobelprijs voor economie voor kreeg. Zij ondermijnden de hegemonie van de mathematische economen die in hun modellen uitgingen van de homo economicus als rationeel beslissend en kiezend wezen. Door veertig jaar wetenschappelijk onderzoek naar de meanders van de geest brachten Kahneman en Tversky (die ook regelmatig in Ons feilbare denken opduikt, waardoor het soms zelfs een vertederend document wordt) in kaart hoe diverse illusies onze kijk op de wereld vertekenen. Met eenvoudige psychologische experimenten toonden ze aan dat we wel degelijk zicht kunnen krijgen op de menselijke geest, ook als die grotendeels niet-transparant is en heel veel van wat we denken en voelen zich achter de schermen afspeelt.


Systeem Een en Twee

Kahneman onderscheidt in onze psyche twee programma's of systemen. Ze organiseren onze kennis en sturen onze beslissingen. Systeem Een werkt op basis van intuïtie en emotionele impulsen, waardoor het snel werkt en vaak efficiënt is. Het is ‘een machine om snel naar conclusies te springen'. Het lokaliseert de bron van een geluid, ziet dat het ene object verder weg is dan het andere, vult ‘oorlog en...' meteen aan met ‘vrede', detecteert de vijandigheid in iemands stem, laat je de auto besturen op een lege weg, maakt dat je eenvoudige zinnen begrijpt of laat je weten dat men het net over jou had als je je bij een groep voegt. Het maakt gebruik van je (vertekenende) geheugen als basis van bliksemsnelle beoordelingen.

Systeem Twee werkt rationeel, trekt eerst de verschillende mogelijke antwoorden van Systeem Een na en tracht de wereld beter te doorgronden dan onze intuïtie alleen kan. Daarmee kan je je aandacht op iemand richten in een rumoerige ruimte, tellen hoeveel keer de letter a voorkomt in een tekst, de prijs-kwaliteitverhouding van twee wasmachines beoordelen of een vreemd geluid identificeren. Het vergt dus aandacht. Daarom is het ook traag, want aandacht vreet energie. Het is bovendien lui en heeft de neiging om te volgen wat Systeem Een ingeeft. Daardoor vertonen we vaak vooringenomen gedrag of nemen we vooringenomen standpunten in. We vergeten daarbij vaak de statistische logica.


Kapitalisme

Kahneman serveert in Ons feilbare denken vijfhonderd bladzijden lang oogopeners en doordenkers op een erudiete manier, zonder moeilijke woorden te gebruiken. De reikwijdte van dit boek overstijgt de psychologie. Kahnemans eenvoudige experimentele inzichten leveren de basis voor zijn kritiek op de klassieke uitgangspunten van economische deskundigen en politieke beleidsmakers. Het is daarom wellicht het indringendste boek over de economische crisis terwijl het woord ‘crisis' er niet in voorkomt. Kahneman biedt een instrument om de machinerie van het kapitalisme te analyseren en te laten zien waar en hoe op grote schaal verkeerde beslissingen genomen worden, terwijl de experts ondertussen overtuigd blijven van hun expertise en gelijk. In rechtspraak, geneeskunde, management of samenlevingsopbouw.

Kahneman geeft grif toe dat ook zijn intuïties na veertig jaar nog steeds niet beter zijn dan ze waren. Hij is alleen beter geworden in het herkennen van de situaties waarin hij, of iemand anders, grote kans heeft een vergissing te maken en zich door illusies in de luren te laten leggen. Na het lezen van dit boek komen die inzichten ook binnen het bereik van ieder van ons.


DS, 20-04-2013

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB