Zo willen de Russen uw brein koloniseren. ‘Mensen worden overspoeld met alternatieve waarheden’


Nu de Europese verkiezingen naderen, draait de Russische afdeling propaganda en desinformatie overuren om zoveel mogelijk chaos in Europa te veroorzaken. Hoe vinden al die leugens hun weg in de Europese samenlevingen?


Het gaat niet om een bom die je kan doden, het gaat om een gif dat je geest kan koloniseren. Deze woorden sprak de buitenlandvertegenwoordiger van de EU Josep Borrell begin dit jaar toen hij op de gevaren wees van desinformatie vanuit Rusland. Een jaar vol verkiezingen. De helft van de volwassen wereldbevolking gaat naar de stembus, onder wie honderden miljoenen Europeanen en Amerikanen. Rusland laat geen middel onbenut om westerse geesten te koloniseren, waarschuwen onderzoekers van desinformatie.
Wilt u elke dag de Middag nieuwsbrief van Trouw ontvangen via e-mail?

Rusland gebruikt daarvoor het handboek dat bij de Sovjets al op het nachtkastje lag. Les één is: pak de leiders aan, schrijft EUvsDisinfo, het Europese initiatief om nepnieuws op te sporen. De leider die het Kremlin het meest onder vuur neemt is Volodymyr Zelensky, de Oekraïense president. Het Kremlin wil dat u denkt dat ‘de clan rond Zelensky’ corrupt is en westers geld misbruikt om in zijn eigen decadente levensstijl te voorzien.


Olena Zelenska

Misschien heeft u gelezen over de vrouw van Zelensky, Olena Zelenska. Terwijl haar man zich september vorig jaar voorbereidde op de speech die hij zou geven aan de Verenigde Naties in New York, stapte zij een winkel van Cartier binnen en kocht er voor 1,1 miljoen dollar aan juwelen. Tegen een stagiair die haar wilde helpen, bitste ze: “Waarom denk jij dat ik op jouw mening zit te wachten?” Ze eiste dat de winkeleigenaar de stagiair zou ontslaan, wat ook gebeurde.

Of nee, dat gebeurde helemaal niet. Het voorval met die juwelen is een verzinsel, vermoedelijk van iemand in het Kremlin die een zaadje plantte waarna sites met nepnieuws, Russische media, Russische, Europese en Amerikaanse influencers, zelfbenoemde journalisten en mensen met een wrok tegen het Westen de rest deden.

Duitse onderzoekers telden in januari ongeveer een miljoen tweets met Russische desinformatie die waren verspreid door 50.000 nepaccounts; Franse collega’s stuitten een maand later op 193 websites met nepnieuws. De Tsjechische inlichtingendienst rolde Voice of Europe op toen bleek dat Russen de site runden. De EU en Spanje voegden daar begin deze maand nog eens 23 sites met nepnieuws aan toe die namen droegen als The Boston Times en The London Chronicle.

Dit soort vertrouwd klinkende merknamen spelen vaak een rol in het sluitstuk van desinformatiecampagnes. Hoe Rusland zo’n campagne laag voor laag opbouwt, laten desinformatie-deskundigen van de Amerikaanse Clemson University in South Carolina zien. Zij volgden het spoor van de fabel over Zelenska’s juwelen.


Stap 1: een video op YouTube

De kwestie, die geen kwestie was, begon met een video op Instagram die op 30 september werd overgenomen door iemand op YouTube. Die persoon had nooit eerder iets op YouTube gepubliceerd. Op de video vertelde een vrouw dat ze stagiair was in de Cartier-winkel waar Zelenska haar juwelen kocht. Nadat Zelenska aandrong op haar ontslag, werd ze inderdaad ontslagen, vertelde de vrouw. Ze vertrok en nam een kopie van de bon mee van Zelenska’s aankoop. Die toonde zij in de video. Stap één van het Russische witwasprogramma was daarmee afgerond. Nu moest het bericht laag voor laag aan geloofwaardigheid winnen.


Stap 2: verspreiding naar Afrikaanse nieuwssites

Op 2 oktober verscheen de video voor het eerst op een aantal nieuwssites. Het Franstalige NetAfrique.net uit Burkina Faso bracht het nieuws over de juwelenaankoop, inclusief de video. NetAfrique verspreidt vaker leugens van het Kremlin. Zo stond het ook aan de bron van het verzinsel dat Zelenska Oekraïense kinderen aan westerse pedofielen zou leveren. Enkele uren na het bericht op NetAfrique verscheen het ‘nieuws’ ook op andere Afrikaanse sites, waaronder de Engelstalige site The Nation uit Nigeria. Het artikel stond bij ‘sponsored content’. Het bericht was dus niet door de redactie van The Nation geplaatst, maar door een externe partij. Lezers die via sociale media op een linkje klikken, zien dat niet. Waarom Afrikaanse media? Omdat nieuws dat niet uit Rusland komt geloofwaardiger is. Ook Arabische media duiken geregeld op als bron van een verhaal.


Stap 3: verspreiding op sociale media

Kort nadat de leugen verscheen in Afrikaanse media, volgden sociale media. Iemand die zich Woke Martin noemt, begon 3 oktober op X het bericht over Zelenska onder de aandacht te brengen van rechtse influencers met honderdduizenden volgers. Woke Martin lijkt een trol, een anoniem account met 309 anonieme volgers die niets posten.


Stap 4: publicatie op Russische nieuwssites

Op dezelfde dag dat de campagne op sociale media begint, publiceren Russische nieuwssites het verzonnen nieuws. Eerst de kleine, daarna ook grote, toonaangevende nieuwssites als RT. Vaak verwijzen deze sites naar het bericht op The Nation als bron. Een bericht dus dat The Nation niet eens zelf heeft geplaatst.


Stap 5: influencers verspreiden het bericht

De eerder genoemde Woke Martin schiet in de roos als hij het verzinsel op X onder de aandacht brengt van een influencer. Dat is Lord Bebo, iemand die zichzelf omschrijft als anti-nepnieuws. Nepnieuws is in Bebo’s ogen alles wat de westerse media produceren. Hij post het bericht over Zelenska, dat ruim 750.000 keer wordt bekeken.

De pro-Russische influencer en RT-medewerker Tara Reade deelt het bericht met haar 146.000 volgers, net als de Russische ambassade in het Verenigd Koninkrijk. Het verzinsel dat Zelenska voor 1,1 miljoen euro juwelen kocht, gaat nu volop rond op sociale media, vooral in kringen van mensen die Poetins gedachtegoed steunen.


Stap 6: publicatie in geloofwaardige media

De laatste stap om het verzinsel wit te wassen, is publicatie in een onafhankelijk, geloofwaardig medium. Dat is lastig, want diverse media waren al bezig met factchecken. Zo bleek de ‘stagair’ in de video helemaal geen stagiair, maar een vrouw uit Sint-Petersburg. Toch lukte het om de leugen te publiceren op DCWeekly, een nieuwssite uit Washington. Maar – u voelt hem al aankomen – DCWeekly was een soort Boston Times of London Chronicle, “een speciaal gebouwde tool voor narratief witwassen, met waarschijnlijke banden met de Russische overheid”, schrijven de onderzoekers van Clemons University.

De site publiceerde eerder verhalen over buitensporige uitgaven van het echtpaar Zelenski/Zelenska. Zo zouden ze twee luxe jachten hebben gekocht van Amerikaans hulpgeld.

Als je iets maar voldoende herhaalt, blijft daar altijd iets van hangen, zo weten de Russen. En daar speelt bijna iedereen een rol in, gewild of ongewild, zegt universitair hoofddocent politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam Michael Hameleers. “Het zijn rechts-populisten die het gedachtegoed verspreiden en nepnieuwsaccounts legitimeren als echt nieuws. Het zijn de journalisten die factchecken of desinformatie meenemen als ‘dit ging viral op sociale media’ en het zo legitimeren als opinies of dingen die de waarheid ondermijnen. Maar ook gewone burgers delen desinformatie in hun nieuwsfeeds omdat ze denken dat het waar is of eventueel waar kan zijn. In een bredere zin zijn we dus allemaal verantwoordelijk voor het groter maken van desinformatie, ook al gaat dit vaak onbewust.”


Extreemrechtse netwerken

Met extreemrechts introduceert Hameleers een belangrijke spil in de verspreiding van nepnieuws. Extreemrechts is niet eensgezind pro-Poetin, maar dat hoeft ook niet. Extreemrechts is anti-EU, overwegend tegen steun aan Oekraïne en zorgt daarmee voor een verzwakking van de geopolitieke en militaire positie van Europa.

Begin april bleek uit onderzoek van diverse Europese inlichtingendiensten dat extreemrechtse europarlementariërs zich laten betalen door Rusland om Russische propaganda te verspreiden. Dat zijn spectaculaire onthullingen, zegt desinformatie-onderzoeker en coördinator van Nieuwscheckers Peter Burger. “Maar ik denk dat heel veel gebeurt door mensen die weinig aanmoediging, laat staan betaling nodig hebben om die berichten te verspreiden. Dat zijn de mensen die toch al wantrouwig staan tegenover het verhaal van de Nederlandse overheid, de Navo en de EU. Zij volgen andere bronnen en delen dat graag.”

In Nederland gaat het dan om bronnen als De Andere Krant, Frontnieuws of Ongehoord Nederland, of om politici van Forum voor Democratie, zegt Burger. Het zijn niet alleen extreemrechtse Nederlanders die deze sites bezoeken. Tijdens corona ontstonden er op sociale media diverse netwerken van complotdenkers en anti-overheidsextremisten. Deze netwerken overlappen met extreemrechts en delen hun visie op de Russische inval in Oekraïne. “Na corona zag je dat veel influencers die geloofden in complottheorieën overstapten op Oekraïne”, zegt Burger. Het verzinsel over de juwelen van Zelenska werd dan ook grif gedeeld door mensen die in de coronajaren ontspoorden.

Nu zijn de mensen die desinformatie geloven al overwegend anti-Europees. Als alleen zij desinformatie lezen, zorgt dat niet voor nieuwe aanwas. “Dat klopt voor een deel”, zegt Hameleers. “Een belangrijk effect is ook verwarring en onzekerheid door mensen te overspoelen met alternatieve waarheden die best weleens waar kunnen zijn. Voor mensen die al twijfelen, kan dat hun onzekerheid vergroten waardoor zij minder goed in staat zijn onderscheid te maken tussen echt en nep, wat leidt tot nog meer wantrouwen.”

Ook buitenlandchef van de EU Josep Borrell refereerde daaraan in zijn nieuwjaarstoespraak. “De constante stroom leugens is bedoeld om het idee te planten dat alle informatie onbetrouwbaar is. (…) Om ons achterdochtig te maken over alles. Dat zoiets als de waarheid niet bestaat, en dat er niets is dat kan worden vertrouwd.”


Niet te alarmistisch

Daarom moeten de zorgen rond nepnieuws worden ontdaan van gillende sirenes, stelt Hameleers. “Studies laten zien dat desinformatie wellicht maar 1 procent van alle informatie uitmaakt. Alarmistische berichten over de gevaren van desinformatie hebben ook bijeffecten. Het maakt mensen cynisch ten opzichte van ‘echte’ informatie.”

Maar wat is echt? Het bericht over de juwelen blijkt onzin. Maar hoe zit dat met het nieuws van de nieuwssite London Crier, waar te lezen valt dat Zelenski een dure villa van de Britse koninklijke familie heeft gekocht? Hij heeft goede banden met de Britse royals. En waar heeft hij dan het geld vandaan gehaald? Volgens London Crier betaalde Zelenski de villa met westerse hulpgelden. Want zo kapitaalkrachtig is de president van Oekraïne nu ook weer niet. Al zijn er ook berichten over Olena Zelenska die 40.000 dollar uitgaf tijdens een middagje winkelen in Parijs. Ook westers geld?

De London Crier is een van de nieuwssites die begin deze maand is ontmaskerd als Russische etalage van nepnieuws. Maar toch, al die berichten over Zelenski, zijn vrouw en zijn familie gaan telkens over misbruik van geld, over hun luxe levensstijl. Die verhalen komen natuurlijk niet helemaal uit de lucht vallen. Als u dat denkt, heeft het Kremlin al een deel van uw brein gekoloniseerd.


Blog Trouw, 14-05-2024 (Marco Visser)