Filosoof Govert Derix: ‘Wij zijn misschien wel de generatie die het licht uitdoet’

Govert Derix (2024). Hyperfilosofie. Op zoek naar wijsheid in onwijze tijden, Magonia


Nog nooit was er zoveel wijsheid, en tegelijk werd de aarde nog nooit zo uitgeput, constateert filosoof Govert Derix. Hij pleit voor ‘hyperfilosofie’: om niet verlamd de kop in het zand te steken maar juist met een scherp bewustzijn om ons heen te kijken.


Op een eenzame nacht zwierf Govert Derix door de Rotterdamse havens. Net achttien was hij, eerstejaars filosofie. Tijdens die nacht beleefde hij naar eigen zeggen een eureka-moment, hoewel de gedachten die binnenstroomden te groot waren om te bevatten.


Wilt u elke week de Religie & Filosofie nieuwsbrief van Trouw ontvangen via e-mail?

“Mijn eerste hyper-ervaring”, blikt Derix terug. “De eerste keer dat ik eventjes boven de dingen uit kon kijken.”

Het begon ermee dat Derix voor zijn studie verplicht Het zijn en het niet van Jean-Paul Sartre moest lezen, herinnert hij zich, de filosofische grondslag van het existentialisme, waarbij het individu vrij is maar ook verantwoordelijk voor zijn eigen daden. “Ik werd er onrustig van dat ik dat rare boek moest bestuderen, want ik vond het zo simpel.”

Het was 1980, de rapporten van de Club van Rome over grenzen aan de groei lagen nog vers in het geheugen bij Derix. “Menselijke verlangens zijn verknoopt met de uitputting van de aarde, die werkelijkheid is toch veel complexer dan Sartres idee van absolute vrijheid?”


Complexistentialisme

Derix glimlacht: “Om deze complexiteit bespreekbaar te kunnen maken, daar was mijn hoofd toen nog te klein voor. De dag erna verzon ik wél het woord ‘complexistentialisme’, als reactie op Sartre.”

Bijna vijfenveertig jaar later zette Derix, op verzoek van zijn zoon, zijn persoonlijke filosofie over complexistentialisme op papier. Het resultaat: Hyperfilosofie, een boek vol aforismen, zoekend, literair, onbetwistbaar Nietzscheaans van toon.

Eerder publiceerde Derix (1962, Horst) een reeks filosofische thrillers. Hij ontving een Socratesbeker-nominatie voor het boek Ayahuasca. Een kritiek van de psychedelische rede (2004), en werd door onder andere A.F.Th. van der Heijden, Arthur Japin en voormalig Denker des Vaderlands René ten Bos geprezen voor zijn ecologische ideeënroman De boom (2021).


En nu dus hyperfilosoof. Wat wil hyperfilosofie bereiken?

“De hyperfilosoof ondergaat zijn eigen tijd zo scherp en gevoelig mogelijk. Het is daarom bijna per definitie een persoonlijke filosofie – haast een gemoedstoestand, een gevoel van urgentie, een weigering om met oogkleppen op door het leven te gaan.

“In eerste instantie wil de hyperfilosoof de gangbare ingesleten denkkaders te snel af zijn, want die hebben ons gebracht waar we nu zijn. Denk bijvoorbeeld aan de filosofie die de motor was van de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw, beginnend bij Descartes en zijn splitsing van lichaam en geest. Of aan Francis Bacon, die in zijn Novum Organum schrijft dat we de natuur op de pijnbank moeten leggen. Daar wordt de uitputting van de aarde tot doctrine verheven.

“Dat brengt ons bij de huidige, paradoxale situatie. Nooit eerder studeerden zoveel mensen af in de filosofie als nu, wijsheid en wetenschap zijn booming. En uitgerekend in deze tijd gaat het op allerlei fronten totaal mis. Piekolie en piekwijsheid gaan gelijk op, en daarmee dreigt de complexiteit ons boven het hoofd te groeien.

“Hyperfilosofie is een pleidooi om iedereen aan het hyperen te krijgen, om mensen bewust te maken van de paradox dat we nog nooit zo wijs waren en tóch de planeet onleefbaar maken.”


U erkent dat er een duistere fascinatie uitgaat van het gegeven dat de wereld naar de knoppen kán gaan.

“Ja, ik drijf de spot met die situatie, ik bejubel de situatie. Het is een macaber en tegelijkertijd bijna mystiek voorrecht om deel te zijn van deze tijd, en om te merken dat veel mensen er op een of andere manier in slagen om die kennis van het naderende einde tussen haakjes te zetten en gewoon door te leven. Maar het enige écht zinvolle alternatief voor verlamming is niet je kop in het zand steken, maar hyperen.”


Een derde weg is er niet?

“Frans Timmermans is een voorbeeld van een politicus die met zijn Europese Green Deals het wijze midden tussen verlamming en hyperen zoekt. Hij doet z’n best, dat is zeer te prijzen. Maar zoals velen zit hij vast in een mediawereld waarin veel negatief wordt gehyperd.”


Aha, er bestaat dus positief en negatief hyperen!

“Zeker, en bij negatief hyperen denk ik aan debatten, dialogen en formats die al bij voorbaat draaien om strijd en polarisatie, om scoren – of het nou bij de NPO is of in dat programma van Johan Derksen. Maar polarisatie kan geen doel op zichzelf zijn, politiek betekent dat je samen aan een verstandige samenleving bouwt.

“Net op het moment dat Europa haar mondiale verantwoordelijkheid leek te gaan nemen voor een rechtvaardige verdeling van rijkdom in relatie tot het klimaat, kwamen hier in Nederland PVV en BBB aan de macht. Nederland legde zijn meest hypocriete kaart op tafel, terwijl de tijd opraakt en de uitputting van de aarde doorgaat.”


Tegelijkertijd vraagt u met hyperfilosofie om geduld en reflectie, en steekt u de draak met activisten die dat geduld niet meer op kunnen brengen, zoals Extinction Rebellion met hun ‘ludiekheden’ en ‘vastkleefacties’.

“Ook bij hen is een stukje onthypering in negatieve zin en hypering in positieve zin welkom. Minder polarisatie, zodat ze hun activistische verhaal scherper kunnen vertellen tegen de kosmische tribune.”


De kosmische tribune, dat begrip komt steeds terug in uw boek, als het ware publiek van de hyperfilosoof. Wie zitten er op die tribune?

“Allereerst God en de duivel, die een weddenschap afsluiten over hoe het af zal lopen met de wereld. Maar er zitten ook buitenaardse beschavingen op.

“Fysicus Enrico Fermi vroeg zich af: als er in de kosmos nog andere beschavingen zijn dan de onze, waar zijn ze dan? De afwezigheid van andere beschavingen zou verklaard worden door de natuurwet dat elke beschaving zichzelf vernietigt wanneer die een bepaald technologisch niveau bereikt, tenzij die beschaving tot zelfinzicht komt – en het feit dat we nooit zo’n buitenaardse beschaving hebben ontmoet, zou bewijzen dat geen enkele beschaving de kans van dat ‘tenzij’ heeft aangegrepen.

“Mijn uitleg van de kosmische tribune is positiever: ik stel me die tribune voor met beschavingen van E.T.’s die het wél hebben gered. Wezens met een hyper-standpunt, die meer overzicht hebben dan wij. En zij vragen de hyperfilosoof hier op aarde om uit te leggen wat er in godsnaam bij ons aan de hand is, en hoe we aan dat naderende einde denken te kunnen ontsnappen.”


U schrijft dat u als hyperfilosoof leert luisteren naar een innerlijke stem, maar u vreest ook dat lezers zo’n boodschap verwarren met een New Age-trend.

“De hypothese van hyperfilosofie is dat er iets van goedheid in de mens huist, ingefluisterd door een innerlijke stem, en dat je die goedheid voorbij alle polarisatie kunt versterken en cultiveren om te vermijden dat het slecht met ons afloopt.

“Het goede is geen ding dat ergens door de ruimte zweeft, het goede komt in de wereld door het te dóén. Als ik iemand help, houd ik daar een goed gevoel aan over. Biologisch kan ik dat wel verklaren met een stofje in mijn brein, maar dat goede gevoel blijft desondanks overeind als iets hoopvols – totaal niet zweverig dus. Het feit dat zulke filosofische bespiegelingen worden gediskwalificeerd door ze in de New Age-hoek te zetten, is al een voorbeeld van polariserend denken.

“Ondanks de inherente zotheid, het cynisme en het geflirt met het einde, wil hyperfilosofie zichzelf begrijpen als een daad van goedheid. Dat geldt ook voor mijn boek zelf. Anders had ik het misschien wel niet geschreven. Dan had ik me teruggetrokken, ergens in het Amazonegebied.”


Als prepper, kluizenaar?

“Bij wijze van spreken.”


Stel nou dat het einde der tijden komt, en het is een openbaring, hebt u daar dan op die nacht in Rotterdam al een glimpje van opgevangen?

Derix aarzelt. “Dat weet ik niet. Misschien. Wat me mateloos fascineert is de gedachte dat wij de generatie zijn die mogelijkerwijs gaat doorzien hoe leven en kosmos in elkaar zitten. In Zuid-Limburg krijgen we de Einstein-telescoop die zwaartekrachtgolven detecteert, we ontdekken steeds meer over supernova’s en zwarte gaten. En tegelijkertijd zijn we misschien wel de generatie die het licht uitdoet. Zo’n spanningsboog kom je normaal gesproken enkel in B-films tegen.

“Dat besef ging met me op de loop als achttienjarige in Rotterdam, ik werd toen bijna gek door die fatale samenhang van piekwijsheid en apocalyps. Vierenveertig jaar later begrijp ik dat je het besef van die samenhang in iets constructiefs om kan zetten, als je de urgentie tenminste in een niet-gepolariseerde setting voor het voetlicht weet te krijgen.

“Dat klinkt idealistisch, maar waarom niet? De hyperfilosoof kijkt naar de aarde waar het zo misgaat en stelt kindervragen: ‘wat nu, waarom doen we het niet anders?’ En heel misschien draait er dan iets. In de Tweede Kamer zitten politici nu tegen een stenen muur te kletsen, projecteer toch de kosmos op die stenen – dat is het grote verhaal, dáár moeten we heen!”


Trouw, 12-08-2024 (Maurice van Turnhout)