Timothy Garton Ash over het laagje vernis dat onze beschaving is


Terwijl we in de eenentwintigste eeuw zowat het toppunt van beschaving bereikt hebben, laat New Orleans zien hoe snel 'decivilisering' zich kan voltrekken, zegt Timothy Garton Ash. En Europa is daar zeker niet immuun voor. ,,Onze beschaving wordt bedreigd.''


LATEN we, voor we alweer met het volgende nieuwsitem bezig zijn, de belangrijkste les van orkaan Katrina leren. Die gaat niet over de onbekwaamheid van de regering-Bush, de schandalige verwaarlozing van arme zwarten in Amerika of het feit dat we niet voorbereid zijn op grote natuurrampen, hoewel die dingen uiteraard allemaal wel waar zijn. Katrina's belangrijkste les is dat het dunne laagje beschavingsvernis flinterdun is. Eén krasje en onze ware aard komt naar boven. Als het erop aankomt, wroeten en strijden we voor ons leven, als wilde honden.

Wie denkt dat de plunderingen, verkrachtingen en gewapende terreur die in New Orleans al na enkele uren de kop opstaken, nooit zouden kunnen plaatsvinden in het vriendelijke, geciviliseerde Europa, die heeft het mis. Nog maar zestig jaar geleden gebeurde net hetzelfde, over het hele continent. Lees de memoires van overlevenden van de holocaust en de goelag, het relaas van Norman Lewis in Napels in 1944 en het onlangs gepubliceerde anonieme dagboek van een Duitse vrouw in Berlijn in 1945. Het gebeurde ook in Bosnië, tien jaar geleden. En dan ging het zelfs niet over de force majeure van een natuurramp. De orkanen in Europa werden door de mens gecreëerd.

Het uitgangspunt is hetzelfde: haal de basiselementen weg van het georganiseerde, beschaafde leven - voedsel, onderdak, drinkbaar water, minimale persoonlijke veiligheid - en we keren binnen enkele uren terug naar een Hobbesiaanse toestand, een oorlog van iedereen tegen iedereen. Sommige mensen zijn soms op heroïsche wijze solidair, de meesten gaan echter een meedogenloze strijd aan voor hun persoonlijke en genetische overleving. Sommigen worden tijdelijk engel, de meesten opnieuw aap.

Het woord beschaving verwees in een van zijn vroegste betekenissen naar het proces waarbij menselijke dieren geciviliseerd werden - waarmee we, veronderstel ik, bedoelen dat ze een wederzijdse erkenning van de menselijke waardigheid bereikten, of ten minste de wenselijkheid van zo'n erkenning in principe aanvaardden. Toen ik onlangs Jack London las, stootte ik op een ongewoon woord: ,,decivilisering''. Het tegenovergestelde proces, het proces waarbij mensen ophouden geciviliseerd te zijn en barbaars worden. Katrina vertelt ons over de altijd aanwezige mogelijkheid van decivilisering.

Daarvan bestaan zelfs aanwijzingen in het gewone, dagelijkse leven. Verkeersagressie is een goed voorbeeld. Of denk maar aan hoe het is om te wachten op een late vlucht die vertraging heeft of afgelast is. Eerst stappen we uit die zorgvuldig bewaakte cocons van persoonlijke levensruimte die we in wachtzones op luchthavens met ons meedragen, om een vleugje solidariteit te tonen. De blik van wederzijdse sympathie boven de rand van de krant of van het scherm van de laptop. Enkele woorden van gedeelde frustratie of ironie. Vaak leidt dat tot een sterkere uiting van groepssolidariteit, misschien gericht tegen het ongelukkige check-in personeel. (Het vinden van een gemeenschappelijke vijand is de enige zekere weg naar menselijke solidariteit.)

Maar dan doet het gerucht de ronde dat op een andere vlucht bij uitgang 37 nog enkele stoelen vrij zijn. De opgebouwde solidariteit stort onmiddellijk in. Engelen worden apen. Zieken, zwakken, ouderen, vrouwen en kinderen worden in de stormloop achtergelaten. Mannen in een donker pak met diploma's van Harvard of Oxford en met onberispelijke tafelmanieren, worden gorilla's die door de jungle razen. Wanneer ze de concurrentie hebben weggeduwd en hun instapkaart in de hand hebben, trekken ze zich terug in een hoek en mijden ze de blikken van de anderen. De gorilla die een banaan heeft gekregen. (Ik weet waarover ik het heb, ik ben die aap geweest.) En dat allemaal om gewoon een nacht in de Holiday Inn te vermijden.

De decivilisering in New Orleans was natuurlijk duizend keer erger. Ik kan me niet ontdoen van het gevoel dat we hier, naarmate de eenentwintigste eeuw vordert, meer van te zien zullen krijgen, veel meer. Er duiken gewoon te veel grote problemen op die de menselijkheid kunnen bedreigen. De duidelijkste dreigingen zijn nog meer natuurrampen als gevolg van klimaatwijzigingen. Als deze ramp door Amerikaanse politici als John McCain wordt geïnterpreteerd als een signaal om de Amerikanen te waarschuwen voor de gevolgen van de tomeloze uitstoot van koolstofdioxide door de VS, dan kan achter de Katrina-wolken de zon te voorschijn komen. Maar het kan ook al te laat zijn. Als de recente aanwijzingen correct zijn dat niet alleen de ijskappen maar ook de permafrost in Siberië ontdooit, waarvan de ontdooiing zelf voor meer uitstoot van natuurlijke broeikasgassen zorgt, kan dit de start zijn van een niet te stoppen neerwaartse spiraal. Als dat zo zou zijn, als grote delen van de wereld geteisterd zouden worden door onvoorstelbare stormen, overstromingen en temperatuurwijzigingen, dan zouden de gebeurtenissen in New Orleans op een verwaarloosbaar incident kunnen lijken.

Maar er zijn ook de meer directe dreigingen van mensen aan het adres van anderen. Tot dusver hebben terroristische aanslagen verontwaardiging, angst, enkele beperkingen van de burgerlijke vrijheden en de misbruiken in Guantanamo en Abu Ghraib veroorzaakt, maar ze hebben niet geleid tot massahysterie of het zoeken naar zondebokken. Zeker niet in Londen, het centrum van de flegmatiek. Maar misschien is dit nog maar het begin. Veronderstel dat in een grootstad een vuile bom of zelfs een klein kernwapen door een terroristische groepering tot ontploffing wordt gebracht. Wat dan?

De druk van de massamigratie van het arme en overbevolkte zuiden van de planeet naar het rijke noorden heeft bijna de kracht van een vloedgolf. (Het is geen toeval dat populisten die tegen immigratie gekant zijn, deze metafoor gebruiken.) Als een natuurlijke of politieke ramp nog meer miljoenen mensen in beweging zou zetten, is het mogelijk dat onze immigratiecontroles op een dag zullen lijken op de dijken van New Orleans. Maar zelfs met de huidige immigratieaantallen blijken de confrontaties tussen moslimimmigranten en de autochtone Europeanen - explosief te zijn. Hoe geciviliseerd zullen we blijven? In de manier waarop sommige Europeanen en sommige moslimimmigranten over elkaar praten, zie ik een nieuwe Europese barbaarsheid opdoemen.

En dan is er die andere uitdaging: de opkomende grootmachten, vooral India en China. Zij moeten een plaats krijgen in het internationale systeem. Vooral voor China, waar laatcommunistische leiders gebruik maken van nationalisme om aan de macht te blijven, bestaat er een oorlogsdreiging. En niets deciviliseert sneller en met meer zekerheid dan een oorlog.

Maak je dus geen zorgen over Samuel Huntingtons 'botsende beschavingen'. Dat was, zoals de Russen zeggen, lang geleden en trouwens verzonnen. Wat hier bedreigd wordt, is de beschaving an sich, de dunne korst die we over het kokende magma van de natuur leggen, ook over de menselijke natuur. New Orleans liet een scheur zien waardoor we konden kijken naar wat eronder ligt. De Big Easy toont ons de Big Difficult, de moeilijkheid om die korst te behouden.

Als we het als een politicus benaderen, kunnen we Katrina zien als een oproep om deze uitdagingen ernstig aan te pakken, wat betekent dat de grote blokken en de grootmachten in de wereld - Europa, Amerika, China, India, Rusland, Japan, Latijns-Amerika, de VN - proberen om op een ander niveau tot internationale samenwerking te komen. Maar als we het nuchter bekijken, durven we een meer pessimistische conclusie te trekken: dat de wereld rond het jaar 2000 een hoogtepunt heeft bereikt in de verspreiding van de beschaving, waarop de toekomstige generaties nostalgisch en jaloers zullen terugblikken.

Timothy Garton Ash

www.freeworldweb.net

(De auteur is historicus en de directeur van het European Studies Centre in St. Antony's College in Oxford.)


08/09/2005 ©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB