Graaicultuur ondermijnt idee dat je geld moet 'verdienen'


Al te vaak worden 'wanprestaties' beloond met een bonus of een gouden handdruk. Om die 'graaicultuur' beter te begrijpen is het levenswerk van de Franse filosoof Alexis de Tocqueville verplicht leesvoer. Geld als expressie van excellentie en uitzonderlijke kwaliteiten.


Bonussen en gouden handdrukken leiden tegenwoordig vrijwel onvermijdelijk tot publieke verontwaardiging. Onlangs was het weer raak. Een personeelsadviseur van ziekenhuis De Tjongerschans in Heerenveen kwam in het nieuws wegens een wel heel royale afvloeiingsregeling. De kosten liepen op tot boven het miljoen. Het bericht haalde dan ook pagina 101 van Teletekst. Het is slechts een kwestie tot de volgende rel uitbreekt.


De pijn zit dieper

Waarom leiden zulke regelingen telkens weer tot zoveel maatschappelijke onrust? Een simpele verwijzing naar 'de hedendaagse graaicultuur' volstaat niet. De pijn zit dieper. Die heeft alles te maken met de rol die geld speelt in de samenleving. Die is namelijk niet constant geweest door de eeuwen heen. Dat wordt duidelijk na lezing van 'Over de democratie in Amerika (1835-1840)', het monumentale hoofdwerk van Alexis de Tocqueville dat nu integraal is vertaald. Of liever gezegd: dat is één van de vele dingen die je eruit kan oppikken. Want het zou een vergissing zijn om te denken dat het hier, zoals de titel wellicht suggereert, gaat om een lesje staatsinrichting.

"Wie snel in grote lijnen wil weten waarover 'Over democratie in Amerika' gaat, leze slechts de onvolprezen 'Inleiding tot Boek I'." Deze aanbeveling is afkomstig van Andreas Kinneging, hoogleraar rechtsfilosofie in Leiden en auteur van een uitvoerige nabeschouwing bij het boek van Tocqueville. In die 'Inleiding' wordt al in de eerste zin duidelijk dat democratie veel meer inhoudt dan een gang naar de stembus eens in de zoveel tijd. Het voornaamste kenmerk laat zich in één woord omschrijven: standsgelijkheid ('égtalité des conditions'). Er is geen enkele grond voor de ene mens om zich superieur te wanen boven de ander.


Europese aristocratie

Op het Europese continent was de aristocratie de norm en voortdurend contrasteert Tocqueville zijn bevindingen met de situatie in hiërarchisch ingerichte maatschappijen, waar koningen en de adel het voor het zeggen hadden. Waar hadden zij die macht aan te danken? Of beter gezegd: aan wíe? Macht was iets dat van de ene generatie overging op de ander. In deze constellatie zei geld weinig over iemands kunnen.

Hoe anders gaat het er aan toe in een democratie. Dit was de observatie van Tocqueville: 'Niet dat er in de Verenigde Staten geen rijken zijn; ik ken zelfs geen land waar de liefde voor het geld een grotere plaats in het hart van de mens inneemt'. Telkens weer merkt hij op hoezeer Amerikanen hechten aan materiële welstand, een eigenschap die sindsdien niet is verflauwd.


Plat Amerikaans

Toch is het een vergissing Amerikanen van plat materialisme te betichten, zoals vaak wordt gedaan. Bij de afwezigheid van een rigide maatschappelijke ordening, die ieders levensloop bij voorbaat al grotendeels had uitgetekend, kan in principe iedereen een gooi doen naar succes. Logischerwijs wordt zo de band stevig aangehaald tussen de inspanningen die mensen plegen en de mate waarin ze worden beloond. Idealiter is het zo dat je aan iemands welvaart zijn ijver, doorzettingsvermogen en talenten kunt aflezen en dit verklaart dan ook het aanzien dat de selfmade man geniet. Geld wordt iets dat je moet verdienen en krijgt zodoende de status van meetinstrument van iemands succes.

Natuurlijk gaat het nooit precies zo. Soms zijn inspanningen tevergeefs en andere keren gaat het precies omgekeerd. Maar zelfs als de Amerikaanse droom - want daar gaat het hier over - deels een mythe is, dan is het minste wat je kunt zeggen dat het een bijzonder productieve mythe is, die Amerikanen al ruim 200 jaar inspireert.

Het arbeidsethos waartoe dit leidt, zien we ook terug in de statistieken. De Oeso heeft becijferd dat Amerikanen gemiddeld zo'n 1800 uur per jaar werken. In Frankrijk, het vaderland van Tocqueville, ligt dit aantal flink lager: iets boven de 1500 uur per jaar.


Geld als uitdrukking van prestatie

Wil de Amerikaanse droom succesvol blijven, in de VS, maar ook daarbuiten, dan moet zij onderhouden worden. Als geld een uitdrukking is van iemands kwaliteiten, mag er iets tegenover staan als er een exceptionele prestatie is geleverd. Maar daarvan lijkt, eufemistisch gesteld, niet altijd sprake. Maar al te vaak komt het voor dat wanprestaties ook 'beloond' worden. Dit is niet zomaar onterecht, maar ondergraaft het door Tocqueville beschreven mechanisme waarin geld een uitdrukking zou moeten zijn van excellentie en uitzonderlijke kwaliteiten.

Later deze week verschijnt in Trouw het eerste deel van een serie interviews over het belang van Tocqueville en zijn werk.


Dit is een verkorte versie van het artikel 'Geld werd iets dat je moest verdienen' uit Trouw van 12-09-2011 (Sebastien Valkenberg).

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB