"Mensen willen een schuldige"


Een schokgolf ging door de wetenschappelijke wereld. Het tijdschrift Nature noemde ze ronduit ‘belachelijk’, de veroordeling van zes seismologen in Italië. Zij gaven advies in de dagen voorafgaand aan de vernietigende aardbeving in L’Aquila. Kan dat zomaar, de cel in voor wetenschappelijk advies? Is de relatie tussen maatschappij en wetenschap blijvend getroebleerd?


Manuel Sintubin, geoloog

“Als wetenschapper kon je eind maart 2009, de dagen voorafgaand aan de aardbeving in L’Aquila, alleen zeggen: ‘Wij weten het niet’. Je kán namelijk geen aardbeving voorspellen, en je kan ook niet voorspellen dat er géén komt. Het klopt niet dat vele kleine bevingen de energie van een grote wegnemen. Achteraf bleken ze een voorbode van een grote schok. Toch stelde het hoofd van de civiele bescherming de bevolking gerust, na bijeenkomst van de wetenschapscommissie: de kans op een aardbeving was klein.”
“Maar het noodlot sloeg toe: zes dagen later legde een zware aardschok L’Aquila in puin. 27 families van slachtoffers hebben nadien een proces aangespannen tegen de wetenschapscommissie wegens ‘dood door nalatigheid’. Dat hebben ze in eerste aanleg gewonnen: de hele commissie, de wetenschappers incluis, werd veroordeeld tot zes jaar cel. De zaak is nu in hoger beroep, maar Nature noemde de uitspraak onmiddellijk ludicrous, belachelijk.”

“In onze tak van de wetenschap wordt ‘voorspellen’ verkeerd geïnterpreteerd, op het absurde af, zoals toen de kustgemeenten dreigden Frank Deboosere voor het gerecht te slepen omdat hij – achteraf gezien – te slecht weer voorspeld had deze zomer. Ik zal geologie of meteorologie nooit een exacte wetenschap noemen. Wij reiken mogelijke scenario’s aan, maar de modellen blijven in wezen chaotisch: ons doel is de risico’s stukje bij beetje nauwkeuriger in te schatten.”

“De enige schuld die de wetenschappers volgens mij treft, is dat ze zich te mak hebben opgesteld: toen de civiele bescherming de bevolking geruststelde, hadden zij daar tegenin moeten gaan. Maar als je naar het ruimere plaatje kijkt, dan zie je in Italië een flagrant gebrek aan voorbereiding op aardbevingsgevaar bij de overheid en de bevolking. Zo’n proces zou ondenkbaar zijn in Japan of Californië. Daar krijgt de bevolking er van kleins af ingelepeld wat te doen bij aardbevingen: drop, cover & hold on. Niemand zou daar een mededeling als in L’Aquila – ‘het is veilig’ – geloven.”

“In die bewustwording spelen wetenschappers en overheid een centrale rol. Niemand heeft er wat aan dat je als wetenschapper aan de bevolking zegt: ‘De kans op een aardbeving van magnitude 6 is 30 procent’. Wat betekent zo’n uitspraak: dat je het nooit gaat meemaken, of morgen al? De rol van de wetenschapper is: ga de boer op, loop parochiezaaltjes plat, leg uit wat een ‘voorspelling’ betekent, en vertel praktische zaken zoals: leg geen zware voorwerpen op je kasten, want vallende voorwerpen maken de meeste slachtoffers.”

“De veroordeling kan op drie manieren uitdraaien. Eén: wetenschappers zeggen massaal: ‘Trek je plan, op ons hoef je niet meer te rekenen.’ Dat is kortzichtig, en maatschappelijk en moreel onaanvaardbaar. Twee: je gaat je indekken. Bij elk onweer meld je een kans op schade – denk aan de weken na de Pukkelpopstorm. Maar zo maak je de bevolking immuun voor echt gevaar. Er zit dus maar één ding op: we doen verder zoals we bezig zijn, en we proberen zo correct, eerlijk en genuanceerd mogelijk te communiceren. De wetenschap moet daarbij ook meer afgeschermd worden door het beleid. Elk zijn rol: de wetenschappers leveren genuanceerde informatie, maar de overheid is verantwoordelijk voor de definitieve beslissing. Dat is geen lafheid. Beleidsmensen naar de mond praten, dát zou lafheid zijn.”


Frank Verbruggen, Instituut voor Strafrecht

“Kan je een wetenschapper daadwerkelijk naar de gevangenis sturen voor een wetenschappelijk advies? Kan élke fout strafrechtelijk worden vervolgd? In Italië is dat niet zo, maar in L’Aquila vond de rechter het blijkbaar een zware professionele fout. De speciaal benoemde wetenschappers bleven passief toen een niet-seismoloog hen met hun medeweten beweringen in de mond legde die wetenschappelijk niet klopten, beweringen die geuit zouden zijn op een vergadering met de wetenschappers die er nooit echt is geweest. De man zei tegen de wetenschappers dat het de uitdrukkelijke bedoeling was om de bevolking te sussen. De seismologen distantieerden zich ook niet van de publieke communicatie daarover. De rechter verwijt de wetenschappers dus niet hun wetenschappelijke overmoed, maar integendeel hun lafheid om de wetenschappelijke waarheid niet te verdedigen tegen politiek gemotiveerde verdraaiing.”

“In België is het systeem strenger: hier kan de rechter je ook voor de kleinste fout aansprakelijk stellen: burgerlijk – dan betaal je een schadevergoeding –, maar ook strafrechtelijk – dan kan je in de cel belanden. Dus kan ook een wetenschapper in principe een celstraf krijgen als hij een fout maakt die tot een dodelijk incident leidt. Dat je altijd strafrechtelijk kan vervolgen, heeft zijn voordelen: het is ‘slachtoffervriendelijk’. Bij een burgerrechtelijke procedure moet het slachtoffer zelf de kosten van een eventueel onderzoek voorschieten, en dat wordt bij een natuurramp dan vaak onbetaalbaar. Bij een strafprocedure moet dat niet, en zijn huiszoekingen en verhoren mogelijk. Straffen kanaliseren ook de woede: de samenleving ziet dat de overheid wie fouten maakt op de vingers tikt. En een verantwoordelijke kan zich niet vooraf tegen een straf ‘indekken’ door een verzekering af te sluiten.”

“Toch lijkt straffen bij foutief wetenschappelijk advies niet altijd de juiste keuze: ik pleit ervoor enkel grove fouten als ‘strafwaardig’ te beschouwen, voor het overige zou men hooguit burgerlijk aansprakelijk moeten worden gesteld. De kans bestaat inderdaad dat wetenschappelijke adviseurs op veilig gaan spelen als ze door wat ze zeggen in de cel kunnen belanden. Dat ze soms zondebok kunnen worden om de aandacht af te leiden van anderen – in Italië bijvoorbeeld de politici die tekortschoten – lijkt ook een terechte vrees. Maar een soort strafrechtelijke ‘immuniteit voor wetenschappers’ gaat mij te ver. Als ze zich bewust laten misbruiken om pseudo- of non-wetenschappelijk advies geloofwaardig te maken, gaan ze wel degelijk in de fout.”

“Immuniteit op burgerlijk vlak is iets anders: meestal is het goed dat je niet persoonlijk aansprakelijk bent, maar je werkgever of je opdrachtgever. Beroepsmensen ruïneren omdat ze een menselijke fout maken, vind ik zinloos. De opdrachtgever heeft doorgaans ook ‘deep pockets’: meer financiële armslag en een verzekering. De kans dat een slachtoffer ook echt geld ziet, is dan groter dan wanneer de wetenschapper zou moeten betalen.”


Antoon Vandevelde, filosoof


“De wetenschappelijke waarheid is fragiel. De wetenschap zoekt naar waarheden, maar die hebben altijd een hypothetisch karakter. Dat leerde Karl Popper ons: hij zette de kwetsbaarheid van filosofische inzichten over naar het domein van het wetenschappelijk weten. Wetenschappers wéten dat, maar het publiek veel minder, en daarom is dat publiek ook vatbaar voor charlatans, die waarschijnlijkheden als zekerheden verkopen. De verleiding loert hier om de hoek: wetenschappers ontlenen hun autoriteit net aan het feit dat ze méér weten dan anderen. Uiteraard bestaat soms de bekoring om, met hun aureool van autoriteit, de wetenschappelijke waarheid wat aan te dikken.”

“Bij seismologie gaat het bij uitstek om ‘voorspellingen’, het inschatten van waarschijnlijkheden. Mensen hebben er de grootste moeite mee om te gaan met waarschijnlijkheden. We lijken dan tilt te slaan. Er zit enorm veel irrationaliteit in ons handelen, waar zelfs wetenschappers niet immuun voor zijn: in paniek handelen zelfs zij niet volgens de strikte regels van de rationele keuze. Breng in die omstandigheden maar eens een genuanceerde boodschap in plaats van een simpel ja-nee-verhaal. Zelfs áls je goed communiceert, horen mensen graag wat ze willen horen.”

“Mensen willen voor alles een schuldige, het is enorm verontrustend als die er niet eenduidig is. Denk maar aan de busramp in Sierre vorig jaar. Ook bij natuurrampen zit je vaak met die frustratie, en dan ga je soms op zoek naar een zondebok. En dat gebeurt vandaag veel meer dan vroeger, toen men nog met een tragisch bewustzijn leefde: de hemel kon elke dag op je hoofd vallen, iedere dag kon de laatste zijn. Dat gevoel is uit onze samenleving weggeëbd door de successen van de wetenschap. Als er een probleem is, dan kijkt men om zich heen en vraagt: waar is de expert die dit kan oplossen? Slechts af en toe, bij een natuurramp bijvoorbeeld, worden we aan dat tragisch bewustzijn herinnerd. Ik vraag mijn studenten soms: wie van jullie heeft al iemand die je dierbaar was verloren? Hooguit een derde steekt zijn hand op, de meesten hebben hun ouders én hun grootouders nog. Technische eisen hebben de plaats ingenomen van ons tragisch bewustzijn.”

“Wetenschappers moeten vooral moedig zijn. Eén van de meest zeldzame kwaliteiten van de mens is de moed, Aristoteles zei dat al. Je hebt ze als wetenschapper nodig om tegen de stroom in te gaan, een verhaal helemáál te vertellen, en niet toe te geven aan wat het publiek graag wil horen.”


Blog Campuskrant KUL, 21-11-2012 (Wouter Verbeylen)

Bijgesloten Plaatje(s)

 

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB