‘Na Poetin komen er nieuwe Poetins. Optimistisch ben ik niet’


De meest gevierde hedendaagse schrijver van Rusland is tegelijk een van de scherpste Poetin-tegenstanders. ‘Deze oorlog heeft mij totaal overmeesterd. Het doet pijn om Rus te zijn, ik schaam me diep.’


Wie is Michaïl Pavlovitsj Sjisjkin?

Geboren in Moskou, 1961
Studeert Duits en Engels aan het Pedagogische Instituut van Moskou
Is achtereenvolgens wegenwerker, straatveger, journalist, leraar en vertaler
Debuteert in 1993 met De kalligrafieles
Verhuist in 1995 naar Zwitserland, waar hij werkt als tolk voor de migratiedienst
De enige schrijver die de drie belangrijkste Russische literaire prijzen won
Weigert in 2013 zijn land te vertegenwoordigen op de American Book Expo en omschrijft het Poetin-regime als ‘een piramide van dieven die mensen wegens hun politieke overtuigingen opsluit’
Opinieschrijver voor onder andere The Guardian en De Standaard.


Michaïl Sjisjkin mag dan al de enige schrijver zijn die de drie belangrijkste Russische literaire prijzen won, hij hoedt zich er al jaren voor om door het Poetin-regime als nationale schrijversheld te worden doodgeknuffeld. Toen Sjisjkin in 2013 weigerde om zijn land te vertegenwoordigen op de American Book Expo, sprak hij openlijk zijn weerzin uit voor president Vladimir Poetin en ‘zijn piramide van dieven die mensen opsluit vanwege hun politieke overtuigingen’.

Vanuit zijn Zwitserse ballingsoord nabij Basel voorspelde de schrijver dat het Poetin-regime steeds meer in een agressieve vechtmachine zou veranderen. Maar ook dat die machine uiteindelijk zou vastlopen in haar eigen waanbeelden en overmoed. Nu de aanval op Kiev is mislukt en ook het front in de Donbas is vastgelopen, verwacht Sjisjkin de definitieve ondergang.

‘Poetin zit in acute tijdnood’, vertelt hij enkele uren voor een lezing in het Brusselse cultuurhuis Full Circle. ‘Nu maandag is het de negende mei en dan viert Rusland de overwinning op nazi-Duitsland. Het regime had de Russen o zo graag een militaire triomf voorgeschoteld. Maar een overwinningsparade op het Rode Plein zit er niet in. Zelfs een kleine overwinning in de Donbas blijkt niet haalbaar. Wel zien we dat talloze Russische soldaten deserteren. Logisch: de Oekraïense soldaten strijden voor hun land, hun familie en hun vrijheid. De Russische soldaten weten niet eens waarom ze hun leven op het spel zetten. Ik voorspel een domino-effect, waarbij ook topfiguren binnen het Russische leger de bevelen van het Kremlin naast zich neer zullen leggen. Dat zal het einde zijn van Poetin.’


In hoeverre dringt het slechte nieuws over het front door tot bij de Russische bevolking? De propaganda lijkt erin te slagen om de oorlog als een patriottisch succes voor te stellen.

‘Ik stel vast dat de propaganda steeds meer ontkracht wordt door ongecensureerde informatie die onder andere via Telegram verspreid wordt. Dan heb ik het niet over de berichten van democratische opposanten als Aleksej Navalny, maar over de verbale aanvallen van patriottistische nationalisten als Igor Girkin, de veteraan die in 2014 een belangrijke rol speelde bij de annexatie van de Krim en sindsdien geldt als een oorlogsheld. De jongste jaren keerde hij zich af van Poetin en zijn generaals, die hij als een bende lafbekken omschrijft, omdat ze in 2014 nalieten om heel Oekraïne te veroveren. Girkin heeft meer dan 300.000 Telegram-volgers en verspreidt voortdurend berichten over massale deserties en mislukte Russische aanvallen in Oekraïne. Zijn invloed is enorm en steeds meer Russen beseffen dat hij de waarheid spreekt. Mensen als Girkin ondergraven de macht van Poetin om zelf aan de macht te komen. Niet dat we met hem een betere president zouden hebben: hij zegt dat Rusland deze oorlog alleen kan winnen met een algemene mobilisatie. Girkin is bereid om te vechten tot de laatste Russische soldaat.’


Wat zal er concreet veranderen als Poetin op 9 mei niet met een overwinning kan uitpakken?

‘9 mei is een van de allerbelangrijkste nationale symbolen. Het is de dag waarop presidenten gewikt en gewogen worden. Om het even anders te stellen: veel Russen zien in hun president nog altijd een tsaar en om een goede tsaar te zijn, moet je militaire overwinningen boeken. Vandaar dat Jozef Stalin tot op de dag van vandaag immens populair is. Hij won de Tweede Wereldoorlog en werd zo voor altijd een opper-tsaar. Michail Gorbatsjov is dan weer gehaat, omdat hij het Sovjetrijk uit elkaar liet vallen: hij is een valse tsaar. Net als Boris Jeltsin, die er maar niet in slaagde om de eerste oorlog in Tsjetsjenië te winnen. Poetin was goed op weg: hij won de tweede Tsjetsjeense oorlog, annexeerde de Krim en andere Oekraïense gebieden. Een grote meerderheid van de Russen droeg hem op handen. Maar dat is voorbij: Poetin is de oorlog aan het verliezen, hij is nu een valse tsaar.’


Wat zal er met Poetin en Rusland gebeuren?

‘Rusland wordt een ruïne. Een economische ruïne, een politieke ruïne en een mentale ruïne. Poetin zal misschien nog een wanhoopspoging doen om op de rode knop te drukken. Maar hij heeft al te veel vertrouwen verloren. De generaals die het ultieme bevel tot een kernaanval moeten geven, zullen hem tegenhouden en omverwerpen. Mogelijk wordt Poetin ook fysiek geliquideerd. Wie zal het zeggen?’

‘Voor het Internationaal Strafhof in Den Haag zal hij nooit verschijnen, dat weet ik nu al zeker. Ten eerste omdat hij dat zelf niet wil, ten tweede omdat zijn directe omgeving wil vermijden dat Poetin hen als oorlogsmisdadigers verklikt. Sowieso komt er een “depoetinisering” en mogelijk ook een desintegratie van Rusland in verschillende kleinere staten. Maar reken er niet op dat Rusland zonder Poetin democratischer of gematigder zal zijn. Na een periode van chaos en anarchie zullen er nieuwe dictators opstaan. Het Westen zal niet anders kunnen dan die dictators aanvaarden, omdat het nu eenmaal cruciaal is dat het Russische nucleaire arsenaal onder controle wordt gebracht. Na Poetin komen er nieuwe Poetins. De Russische geschiedenis is een vicieuze cirkel. Ja, sorry, erg optimistisch ben ik niet.’


Wie is verantwoordelijk voor deze oorlog?

‘Het is niet alleen Poetin die de burgers van Boetsja heeft vermoord! Het idee dat dit alleen gaat om een dictator die slechte bevelen geeft en de rest van zijn bevolking met terreur onderdrukt, klopt niet. De misdadigheid zit diep in de Russische bevolking. Zag je die beelden van die piepjonge Russische soldaat die in Oekraïne krijgsgevangen was genomen? Hij mocht naar zijn moeder bellen om te zeggen dat hij nog leefde. ‘Mama’, zei hij al huilend. “Poetin heeft ons niets dan leugens verteld. Hier zijn geen fascisten, wij moesten gewone burgers doden. Wij zijn de fascisten!” Die moeder wou haar eigen zoon niet geloven. “Nee, jongen”, riep ze door de hoorn, “Jij bent een held! Wij bevrijden Oekraïne van de fascisten en van de Amerikaanse junta.” Voor jou is dat misschien een verbazingwekkende reactie, voor mij is ze heel herkenbaar. Als je Russen de gruwelfoto’s van Boetsja voorlegt, is hun reactie perfect te voorspellen: “Ja, ja, gruwelijke foto’s. Verschrikkelijk wat die Oekraïense fascisten hun eigen burgers aandoen.”’

‘Propaganda is slechts een deel van de verklaring voor deze collectieve zinsverbijstering. De echte basis voor Poetins ideologie is de idee van Russkiy Mir, vrij vertaald “Russische wereld”. Eigenlijk gaat het om de psychologie van de traditionele dorpsgemeenschap, waarbij alle leden tot dezelfde stam behoren en de plicht hebben om die stam koste wat het kost te beschermen. Als de stam eeuwen geleden werd aangevallen, moest je niet te veel vragen stellen, maar naar je hooivork grijpen en ten strijde trekken. Die mentaliteit zit diep in de Russische ziel gebakken en wordt nog steeds gecultiveerd. Poetin schreeuwt al jaren dat het Westen het vaderland wil aanvallen en roept zijn stamgenoten op om ten oorlog te trekken. De vraag of de oorlog goed of fout is, wordt niet gesteld. Je neemt de wapens op en vertrekt naar het front, punt uit. Zelfs Russen die al jarenlang in het Westen wonen, zijn nog steeds doordrongen van die gedachte: hun lichaam bevindt zich al jaren in Brussel, Genève of Berlijn, maar hun geest behoort nog steeds tot de stam.’


Hoe komt het dat die mentaliteit anno 2022 nog springlevend is?

‘Kijk naar wat er dezer dagen in Russische scholen gebeurt. Leerkrachten doen er alles aan om de natie te tonen dat ze goede soldaten klaarstomen. Ze laten de schoolkinderen op de speelplaats een grote ‘Z’ vormen en plaatsen daarvan filmpjes op Telegram. Op andere filmpjes is te zien hoe leerkrachten tijdens een bibliotheekbezoek boos beginnen te schreeuwen en vervolgens de boeken van “verraders” van de boekenplank trekken en op een hoop gooien. “Deze boeken zouden we beter verbranden!” Het lijkt onvoorstelbaar, maar eigenlijk is het altijd zo geweest. Veel van onze leraars introduceerden ons tot een wereld van leugens, waarbij het geloof in de natie een soort religie was en de waarheid onderdrukt moest worden.’


Hoe heeft u dat schoolsysteem overleefd?

‘Tja, als je een carrière wou uitbouwen, kon je beslissen om pragmatisch te zijn en deel te nemen aan een leugenachtig systeem. Maar je kon ook beslissen om die leugens te bestrijden. Uiteindelijk is iedereen zijn of haar eigen leraar. Als je als tiener tegenover een oersaaie leerkracht komt te staan die alleen maar in holle slogans praat, voel je meteen aversie en ga je zelf op zoek naar zaken die je wél aantrekken. Ik had gelukkig een oudere broer die als 18-jarige thuis vrienden uitnodigde om verboden boeken uit te wisselen. Op school moest ik Agatha Christie lezen en vertelde de leraar dat James Joyce de slechtste, meest verderfelijke schrijver ooit was. Tijdens de clubvergaderingen van mijn broer kreeg ik net het tegenovergestelde te horen, waarna ik stiekem Joyce ben beginnen lezen. Dat was het begin van mijn reis naar de vrijheid. Ik besefte dat de staat niet bij machte was om controle uit te oefenen op mijn hersenen.’


U woont al sinds 1995 in Zwitserland. Welke gevoelens wekt de oorlog in Oekraïne bij u op?

‘Of ik nu in Rusland ben of niet, deze oorlog heeft mij totaal overmeesterd. Het doet pijn om Rus te zijn. Ik schaam me diep en ik kan die afschuwelijke oorlogsbeelden niet bekijken zonder dat ik de plicht voel om het kwaad te bestrijden. Daarom schrijf ik opiniestukken voor internationale kranten en geef ik interviews. Ik weet dat dit de oorlog niet zal stoppen, maar toch. Ik praat ook zo veel mogelijk met Oekraïense vluchtelingen in Zwitserland. Ik ga naar opvangcentra, probeer hen te helpen en, tegen beter weten in, probeer ik hun uit te leggen dat er ook Russen zijn die zich tegen Poetin verzetten en bereid zijn om de schuld van deze oorlog te erkennen. Ja, ik wil laten zien dat niet alle Russen moordenaars zijn.’


Hoe reageren die Oekraïense vluchtelingen daarop?

‘In het begin voel ik hun haat en vijandigheid en dat begrijp ik maar al te goed. Maar soms ontstaat er een contact van mens tot mens en is er appreciatie voor het feit dat ik me solidair opstel. Of misschien is dat wel een illusie. Ik weet niet of ik hen kan overtuigen dat de Russische taal niet de taal is van massamoordenaars, maar van Poesjkin en Tolstoj. Wellicht is het daarvoor veel te vroeg en is de kloof van haat en bloed nog te diep. Maar het is het enige wat ik als Russische schrijver kan doen. Ik kan maar proberen.’


DS, 07-05-2022 (Koen Vidal)