Van 'hielp' naar 'helpte'


BRUSSEL - Zeggen we straks 'helpte' in plaats van 'hielp'? Dat ligt eraan hoe vaak we het woord gebruiken, zeggen taalonderzoekers.


Een Griek zegt 'oura', een Duitser 'Schwanz' en een Fransman 'queue' tegen wat wij een staart noemen, maar al deze talen gebruiken een verwante vorm van 'twee' voor het cijfer dat op 'één' volgt. Ook voor 'vogel' bestaan dozijnen onverwante woorden in verschillende talen, terwijl voor begrippen als het cijfer 'drie' of 'water' Indo-Europese talen nagenoeg allemaal een gelijkaardige woordvorm gebruiken.

Hoe komt het toch dat sommige woorden razendsnel evolueren, terwijl andere door de eeuwen heen hetzelfde blijven klinken en dezelfde betekenis houden? En waarom blijven Engelse werkwoorden hardnekkig onregelmatig, tot frustratie van leraren en leerlingen wereldwijd?

Hoe vaker een woord wordt gebruikt, hoe bestendiger het is tegen verandering, suggereren Britse en Amerikaanse taalwetenschappers deze week in het gereputeerde Britse vakblad Nature. Een woord dat in onbruik raakt, is juist een gemakkelijke prooi voor verandering.

Het idee dat culturele verschijnselen aan 'evolutie' onderhevig zijn, precies zoals de natuur, gaat terug op Darwin zelf. Maar het duurde tot 1976 voor het grote bekendheid kreeg. Dat gebeurde toen de Britse evolutiebioloog Richard Dawkins het concept 'meme' introduceerde: onderdelen van de cultuur of de mode die zichzelf aan de gang houden door 'van hoofd tot hoofd te springen'. Dat idee werd zélf overigens een succesvolle meme, want het duikt voortdurend in vak- en populaire literatuur op.

'Alleen nam niemand ooit de moeite om experimenteel uit te zoeken of het wel klopte', zegt Eric Lieberman van de Schotse universiteit St. Andrews in NatureNews.

Lieberman zag een mogelijkheid om dat wél te doen toen hij erachter kwam dat tien van de meestgebruikte werkwoorden in zijn eigen taal (be, have, do, go, say, can, will, see, take, get) allemaal onregelmatig zijn. In plaats van een verleden tijd op -ed, zoals bij 97 procent van de Engelse werkwoorden het geval is, krijgen ze de vreemde vormen was, had, did, went, said, could, would, saw, took en got.

Taalkundigen veronderstellen dat de vormen blijven bestaan omdat vaakgebruikte onregelmatige werkwoorden gemakkelijker worden onthouden dan spaarzaam gebruikte. In die laatste categorie wordt de correcte, onregelmatige vorm gemakkelijk vergeten en slipt een verkeerd regelmatig gebruik er per vergissing al snel doorheen. Als dat maar vaak genoeg gebeurt, blijft de verkeerde (regelmatige) vorm hangen en wordt hij de norm.

Het is een beetje zoals in de natuur, vindt Lieberman: vaak gebruikte genen blijven in de loop van de evolutie veelal ongewijzigd, omdat ze een belangrijke functie te vervullen hebben. Maar met spaarzaam gebruikte genen kan de natuur vrijelijk aan de slag om varianten te bedenken, zonder dat een organisme daar meteen schade van hoeft te ondervinden.

Voor zijn werkwoorden ging Lieberman het natellen. Met zijn collega's van de Harvarduniversiteit in Massachusetts mat hij de snelheid waarmee Engelse werkwoordsvormen regelmatiger zijn geworden in de loop der tijden. De onderzoekers stelden een lijst op van 177 onregelmatige werkwoorden uit het Oud Engels, en stelden vast dat er daarvan vandaag nog slechts 98 onregelmatig zijn.

Daarop berekenden ze de frequentie waarmee elk werkwoord over de eeuwen voorkwam, en achterhaalden dat hoe minder vaak een werkwoord werd gebruikt, hoe gauwer het regelmatig werd. In wiskundige termen: de halfwaardetijd van onregelmatige werkwoorden is recht evenredig met de vierkantswortel van hun frequentie.

Collega's van Lieberman komen in een tweede verhaal in Nature tot vergelijkbare conclusies. Bio-informaticus Mark Pagel en zijn collega's van de universiteiten van Reading en Santa Fe lieten de statistiek los op vier Indo-Europese talen: Engels, Spaans, Russisch en Grieks. Ze zochten voor tweehonderd begrippen in deze talen het bijpassende woord en vergeleken dit met de woorden die daar in 87 andere talen voor staan.

Ze achterhaalden dat algemeen gebruikte woorden, zoals cijfers, veel trager evolueren dan minder druk gebruikte woorden. Een woord als 'water', bijvoorbeeld, vertoont gelijkenissen met het nu uitgestorven Gotische woord 'wato', en klinkt in diverse Indo-Europese talen gelijkaardig.

Of wij straks inderdaad 'helpte' gaan zeggen in plaats van 'hielp', valt uit het onderzoek niet op te maken. Sommige Nederlandse en Vlaamse taalkundigen verwachten van wel, en er loopt ook al onderzoek naar. Veelzeggend is misschien wel dat de verschuiving van onregelmatig naar regelmatig zich in het Engels bij dit werkwoord al heeft voltrokken: daar zeggen ze nu 'helped', waar dat vroeger 'holp' was.


DS Wetenschap, 18-10-2007 (Hilde Van den Eynde)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB