Sartre is streng: je moet niet alleen doen wat je wilt, je moet ook stáán voor wat je doet en wilt

Jean-Paul Sartre. Existentialisme is humanisme. Vertaald, ingeleid en geannoteerd door Ger Groot. Uitgeverij Noordboek; 112 pagina’s; € 17,90.


Hardop denkend verdedigde Jean-Paul Sartre in 1945 zijn existentialisme. Blijft deze filosofie urgent als ethisch richtsnoer? Een gesprek met Sartre-vertaler Ger Groot.


Ze kwamen voor de wijsgerige superster Jean-Paul Sartre (1905 – 1980), die een lezing gaf over het existentialisme. Hij formuleerde een eigen, veeleisend vrijheidsbegrip: “We zijn alleen, zonder excuus. Dat is wat ik bedoel wanneer ik zeg dat de mens ertoe gedoemd is vrij te zijn.”

Bijna tachtig jaar later probeert filosoof en schrijver Ger Groot zich de omstandigheden voor te stellen van Sartres lezing, die door hem opnieuw is vertaald.

“Na de Tweede Wereldoorlog is in Frankrijk de negentiende-eeuwse orde met haar burgerlijke normen en waarden compleet weggebombardeerd”, vertelt hij. “Sartres boek Het zijn en het niet was bedoeld als nieuw fundament, en met zijn Parijse lezing probeerde Sartre daar een ethiek op te bouwen – hardop denkend, als publieksfilosoof.”

Buitengewoon levendig

De lezing verscheen in boekvorm onder de titel Existentialisme is humanisme. Al jarenlang was er geen Nederlandstalige editie meer van dit boek in omloop. En dat was jammer, zegt vertaler Groot, “want Sartre spreekt hier buitengewoon levendig, direct en enthousiasmerend. Het is het soort tekst waardoor je, juist als je jong bent, door de filosofie kunt worden aangestoken.”

Als student schreef Groot zijn kandidaatsscriptie over Het zijn en het niet. “In dat boek sluit Sartre elke vorm van gezamenlijkheid uit”, zegt Groot. “Het fundament van de menselijke verhoudingen is niet het samen-zijn, maar het conflict, schreef hij. In feite is dat een zuiver liberale positie. Vlak na de oorlog slaat Sartres existentialisme dan ook enorm aan bij de Amerikanen, want het is een filosofie van de vrijheid, beginnend bij het individu.”

“De communisten daarentegen verafschuwden Sartres existentialisme; dat vonden ze bourgeois, veel te individualistisch. Vlak na de oorlog was de Communistische Partij het machtigste politieke blok in Frankrijk, met een enorm moreel prestige door het verzetswerk dat de leden geleverd hadden. Sartre kon dus niet om hun kritiek heen.

“Daar komt bij dat Sartre tijdens de Tweede Wereldoorlog zelf politiek was ontwaakt en toenadering zocht tot links. Maar wanneer je elke gezamenlijke onderneming per definitie beschouwt als een inperking van individuele vrijheid, kom je nooit toe aan politieke projecten, want die doe je altijd samen. Sartre had zichzelf dus als het ware in een dwangbuis opgesloten.”

Wist hij daaraan te ontsnappen?

“Dat probeert hij tijdens die lezing, gebruikmakend van de plichtethiek van Immanuel Kant: als het over engagement gaat, ontkom je er niet aan om met je eigen vrijheid óók de vrijheid van anderen te willen; je kan je eigen vrijheid slechts nastreven als je dat ook voor die van anderen doet. Oftewel: ‘Wie kiest, kiest met die keuze voor iedereen’.”

En dankzij die humanistische formule is alles weer koek en ei?

“Het klinkt weliswaar sympathiek, maar filosofisch-technisch klopt er weinig van. Sartre heeft er zelf ook snel spijt van, want hij wil niet ingedeeld worden bij het humanisme van de zichzelf bewonderende mensheid.

“In zijn roman Walging uit 1938 voert Sartre een humanist op, die met een extatisch verhaal komt over dat je de mensheid lief moet hebben. De ik-figuur denkt: wat een weekhartig gezwets. En daar heeft hij wel gelijk in. Je moet als filosoof een beetje stevigheid tonen, vind ik, en Sartre heeft een scherp oog voor menselijke tekorten.”

Is Sartre een predikant zonder God?

“Met de nadruk op: zonder God. Nietzsche beschouwt de dood van God als een ramp, voor Sartre is de dood van God een gegeven, volstrekt onproblematisch – en dat is ook meteen zijn blinde vlek. Daardoor vervalt hij te gemakkelijk in het soort humanisme waarbij de mens zijn eigen fundament is en zijn eigen waarden kiest.

“Volgens Sartre ligt er geen diepere waarde voor ons klaar, als je ergens waarde aan toekent is dat volledig je eigen keuze. Existentie gaat vooraf aan essentie, zegt hij.

“Maar op een gegeven moment vertelt Sartre over een scholier, aan wie hijzelf les gegeven heeft en die met het dilemma worstelt of hij voor zijn moeder moet zorgen of dat hij bij het verzet zal gaan. Sartre antwoordt dan: ‘U bent vrij, kies maar’. Maar daar zit wel een adder onder het gras.

“Filosoof Charles Taylor wees er terecht op dat dit een keuze is tussen twee enorme morele grootheden. Die scholier zegt immers niet: ik kan niet kiezen tussen in het verzet gaan of een appel eten. Door die twee grootheden tegenover elkaar te zetten laat Sartre (ongewild) zien dat er wel degelijk dingen bestaan die waarachtig objectief waardevol zijn, onafhankelijk van de subjectieve existentiële keuze die de student als individu zal maken. En daarmee ondergraaft Sartre dus zijn eigen ethiek, want er lijkt wel degelijk iets vooraf te gaan aan die eigen, vrije keuze.”

Als er zoveel op Sartre af te dingen valt, hoe kan hij dan nu tóch urgent zijn?

“Net zoals in 1945 leven we in een tijd met veel politieke en morele scepsis. Door de ontzuiling is er in Nederland sinds de jaren zestig veel weggevallen aan levensbeschouwelijke overtuiging. In eerste instantie ervoeren we dat als bevrijding. Eindelijk hadden we ons verlost van een muurvaste sociale orde, van scheidingen tussen de klassen en van starre traditionele levenswijzen. Maar vervolgens is wel de vraag: wat blijft er over?

“Als gevolg zien we nu bijvoorbeeld de versplintering van het politieke landschap. Er zijn nauwelijks nog politieke partijen in Nederland die ergens voor staan. Wat wil de VVD? Minder belastingdruk, is dát je speerpunt? De PvdA schudde in de jaren negentig zijn ideologische veren af, Femke Halsema noemde GroenLinks zonder blikken of blozen een liberale partij.

“In zekere zin is dat allemaal het gevolg van de explosie van de vrijheid, zoals Sartre die had ontdekt. Maar in de manier waarop we die vrijheid uitwerken wordt dan wel een cruciale stap overgeslagen. We zijn vrijer dan ooit, maar juist dán, zegt Sartre, heb je de plicht om te kiezen waar je naartoe wilt en de volle verantwoordelijkheid te aanvaarden voor de consequenties daarvan.”

Sartre komt met een nieuwe moraal, maar zonder het externe gezag dat ons dwingt om ernaar te leven. Lukt het dan wel met die vrijheid, zonder God?

“Naarmate je vrijheid toeneemt, groeit ook je verantwoordelijkheid voor de wereld – daar is Sartre helder in. Volgens mij is het grote probleem nu dat burgers een ongekende vrijheid hebben om zich te ontplooien op de manier die henzelf goeddunkt. Maar met die vrijheidsroes wordt niet automatisch een plicht tot maatschappelijke verantwoordelijkheid, of een erkenning van de vrijheid van de ander verbonden. Zonder cultuurpessimist te willen zijn, constateer ik tóch een zekere verhuftering van het openbare leven.

“Neem het openbaar vervoer. Dat is vrijer toegankelijk dan ooit, maar kennelijk voelt daarmee nog niet iedereen zich medeverantwoordelijk voor de handhaving van een zekere orde en properheid daarin.”

U vertaalt Sartres ‘salaud’ als ‘hufter’. Is dat de gangbare vertaling?

“Meestal wordt het met ‘schoft’ vertaald, maar ik vind ‘hufter’ beter. Wat Sartre ermee bedoelt is niet eens zozeer onbeschoft gedrag, als wel een levenshouding die alle verantwoordelijkheid weigert. ‘Kwade trouw’ noemt hij dat. Hufters zijn voor hem mensen die zich willoos aanpassen aan wat de omgeving, de traditie, de familie van hen vraagt, alsof ze zelf geen keuze zouden hebben en daarvoor dús geen verantwoordelijkheid hoeven te dragen.

“Sartre is daar buitengewoon streng in: je moet niet alleen doen wat je wilt, je moet ook stáán voor wat je doet en wilt. Zelfs de gefolterde in de oorlog is zelf verantwoordelijk voor het moment waarop hij breekt en de boel verraadt, schrijft hij. Dat is nogal wat.”

Een bikkelhard humanisme. Wat Sartre van ons vraagt is bijna mensonmogelijk.

“Je zou kunnen zeggen dat de mens bij Sartre goddelijke trekken krijgt, omdat hij het begin- en eindpunt is van alles. Daarin komt het moderne denken, waarin de mens centraal staat en absoluut geworden is, tot zijn culminatiepunt.

“Precies op dat punt zal Heidegger Sartre dan ook bekritiseren, en het postmodernisme van onder anderen Jacques Derrida volgt Heidegger daarin: de mens is geen God die de wereld beheerst, hij kan niet eens de hele werkelijkheid doorzien. En dat had Sartre nog wel gepretendeerd.

“Het zijn en het niet is het laatste boek uit de filosofiegeschiedenis dat geschreven is als een allesomvattend systeem. En uiteindelijk houdt dat geen stand, dat blijkt uit de moeilijkheden die in Existentialisme is humanisme naar voren komen.

“Erg is dat niet. Sartre blijft een denker die enorm weet te enthousiasmeren, ook al is zijn filosofie niet het laatste woord. Gelukkig maar, want zo blijft er ook voor ons nog iets om over na te denken.”


Trouw, 06-09-2024 (Maurice van Turnhout)