Sinoloog Jeanne Boden: ‘Onder Xi Jinping is China terug naar af’


Xi Jinping wil af van de bestaande wereldorde. Dit voorjaar presenteerde hij een lonkend vergezicht van hoe het leven kan zijn als China de regels bepaalt. Geen onderlinge strijd, maar respect, gelijkheid en leren van elkaar. Sinoloog Jeanne Boden schijnt haar licht op de wereld achter Xi’s mooie woorden.


Het was een mooie opsteker voor China vorige week in Johannesburg. De club van Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, de Brics, begint toetredingsgesprekken met zes enthousiaste kandidaatlanden. En die uitbreiding kan de Chinese president Xi Jinping, de ongekroonde leider der Brics, niet snel genoeg gaan. Het is een stap op weg naar de nieuwe wereldorde die hij nastreeft, waarin China de toon zet.

Wat die wereldorde behelst, deed Xi dit voorjaar uit de doeken. Voor een gehoor van over de hele wereld lanceerde hij zijn Global Civilization Initiative, oftewel het mondiale beschavingsinitiatief. ‘Wij staan achter de gedeelde waarden van de mensheid. Vrede, ontwikkeling, gelijkheid, gerechtigheid, democratie en vrijheid zijn de gemeenschappelijke ambities van alle volkeren.’ Xi sprak over vriendschap, over win-win, samenwerking en modernisering die zorgt dat de mens krijgt wat hij nodig heeft.

Jeanne Boden (1957, Essen) haalde haar doctorstitel in Oosterse talen en culturen aan de Universiteit van Gent. Met haar bedrijven Cultural Quantum en ChinaConduct adviseert ze over interculturele communicatie en China-strategieën. Boden schreef meerdere boeken, waaronder Chinese propaganda verblindt de wereld uit 2019.


Ideologische confrontatie

Ook zei hij dat landen er begrip voor moeten hebben dat de een al die belangrijke waarden anders invult dan de ander, en dat ze ervan moeten afzien ‘om anderen hun eigen waarden en modellen op te leggen en zo de ideologische confrontatie op te stoken’.

Bijzondere woorden uit de mond van een man die aan het hoofd staat van een communistische dictatuur. Het roept de vraag op: staat hier wat wij zouden willen dat er staat? Wil China bouwen aan een wereldgemeenschap die in harmonie de rijkdommen van de planeet deelt, met respect voor ieders eigenheid?

Nee, zegt de Vlaamse sinoloog Jeanne Boden, die boeken schrijft en ondernemers, hoogleraren, regeringsfunctionarissen en diplomaten traint om de kloof tussen de westerse en de Chinese cultuur te overbruggen. In 2019 schreef ze Chinese propaganda verblindt de wereld. Met pijn in het hart. Ze kan haar werk nu nog doen in de rest van Azië, maar naar China kan ze niet meer.
Pleit Xi voor gerechtigheid, democratie en vrijheid om mensen een rad voor ogen te draaien? Of is het oprecht, meent hij het, maar laadt hij die woorden anders?

“China zegt vaak de enige echte democratie te hebben. En dat het Westen allang niet meer democratisch is. Dat is vooral tegen Amerika gericht, na wat daar allemaal is gebeurd, denk aan de bestorming van het Capitool.

“En er zíjn ook veel problemen met de democratie in het Westen. China vergroot die uit: in westerse democratieën is er een voortdurende wisseling van de wacht, dan wint de een, dan de ander. Wij zijn van de lange termijn, zegt China, wij plannen decennia vooruit. Die stabiliteit is zeker een sterkte, die het inzet om zoveel mogelijk mensen in zijn kamp te trekken.

“China heeft nooit een democratie gekend. Veel Chinezen weten zelfs niet precies wat democratie betekent. De statuten van de Communistische Partij spreken van een democratisch dictatorschap van het volk. Wat dat betekent, verandert voortdurend. Het is lastig te definiëren.”


Dat klinkt als een rond vierkant

“Om China te begrijpen, moet je verder kijken dan de laatste decennia, zelfs verder dan de communistische revolutie van 1949. Naar het keizerrijk. Het centralistische, hiërarchische systeem dat China nu heeft, bestaat al duizenden jaren.

“Het is een piramide, vroeger stond de keizer aan de top, nu is dat Xi Jinping. Die zwaait met zijn staf en wat hij oplegt wordt door heel die piramide, van provinciaal naar districtsniveau, naar de steden enzoverder, doorgegeven en uitgevoerd. Allemaal door leden van de Communistische Partij, die nog steeds groeit. Ze heeft nu bijna 1 miljard leden en Xi heeft ingesteld dat die allemaal trouw zweren aan de partij.

“China beroept zich om de haverklap op zijn lange geschiedenis en eeuwenoude beschaving, die ook absoluut indrukwekkend zijn. Een belangrijke invloed is het confucianisme, naar de filosoof Confucius uit de zesde en vijfde eeuw voor Christus. Confucianisten geloven dat de mens van nature goed is en door zelfontwikkeling een betere versie van zichzelf kan worden.

“Maar het is een heel hiërarchisch systeem: als ik erin slaag om hoger te komen op de maatschappelijke ladder dan jij, dan zijn wij niet gelijk. Chinezen gaan niet met elkaar om op basis van gelijkheid. Status bepaalt alles, gelijkheid bestaat op geen enkele manier.

“Ook gelijkheid voor de wet niet, er is geen scheiding van machten. Wetten zijn er zodat het beleid van de top wordt uitgevoerd. Ze zijn streng, die wetten, en kunnen van de ene op de andere dag worden ingevoerd of veranderd. Zoals recentelijk de anti-spionagewet, die nogal vaag is, zodat ze arbitrair kan worden toepast. Ongeveer iedereen kan verdacht worden gemaakt.”


Xi weet ongetwijfeld dat velen iets anders verstaan onder recht, vrede en vrijheid. Zijn zijn woorden propaganda?

“Ik zou hem het voordeel van de twijfel kunnen geven. Hij heeft vast goede intenties voor de wereld die híj nastreeft. Wie meedoet wordt beloond, wie niet meedoet, wordt eruit geduwd.

“Maar hij zegt in die speech ook dat China niet uit is op hegemonie of expansie. Als je kijkt naar wat er in de Zuid-Chinese Zee gebeurt, waar China delen van opeist die landen als Vietnam en de Filipijnen als territoriale wateren beschouwen, dan weet je dat dat geen oprechte woorden zijn.

“Ik werk heel lang in China en heb geleerd dat er een enorme kloof is tussen wat er gezegd wordt en wat er gedaan wordt. Chinezen zeggen vaak dat westerlingen veel te open zijn en zwart-wit denken. Zij zijn veel flexibeler, pragmatischer. Iemand kan zowel in Christus geloven, als in Boeddha, als in de partij. Al moeten partijleden verplicht atheïstisch zijn. Dus wat een term betekent, hangt altijd samen met van alles. Als ik iets lees, denk ik automatisch: wat zit eronder?

“Deels is het Global Civilization Initiative zeker propaganda. Zo zegt Xi dat China de deuren helemaal openzet, inclusief de Chinese markt. Het was Deng Xiaoping die in 1978 China opende, hervormingen doorvoerde, die zorgde dat de wetenschap onafhankelijk kon zijn. Toen Hu Jintao president was van 2003 tot 2013, besliste heel het staand comité, dat zijn zo’n negen mensen, wat er gebeurde. Xi Jinping bepaalt alles alleen. Onder hem hebben universiteiten de vrijheid van denken uit hun charters gehaald. Onder hem is het terug naar af.”


Wie spreekt hij aan met zijn Initiative, op wie richt hij zich?

“Het valt mij op dat die tekst gericht is naar The Global South [waaronder Afrika, Zuid-Amerika en een groot deel van Azië wordt gerekend, red.]. Het gaat vaak over ‘gemeenschappelijke voorspoed’ en ‘China gaat jullie helpen’.

“Deels is het ook een boodschap naar het Westen. We moeten af van allerlei institutionele barrières, zegt Xi, waarmee hij instellingen als de Wereldbank, het IMF en de Wereldhandelsorganisatie bedoelt, waarin het Westen de boventoon voert. Hij wil naar een wereldorde waarin China alles bepaalt.

“Xi lijkt in zijn speech de aanval in te zetten op wat de rules based order heet. Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog was het algemene gevoel dat landen niet ongebreideld hun gang moeten kunnen gaan, wanneer zij de rechten van mensen met voeten treden. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948 is één uitwerking van dat idee. Mensen hebben rechten en overtreders van die rechten kun je aanspreken.

“De eerdergenoemde zinsnede waarin Xi ervoor waarschuwt om anderen je wil op te leggen en ideologische vuurtjes op te stoken, lijkt hier impliciet tegen gericht. Die rules based order is een westers construct en hij wil de ruimte voor zijn eigen ideeën over recht, vrijheid en democratie.”


Heeft China een punt, is de Mensenrechtenverklaring typisch westers?

“Het is gebaseerd op het westerse model. Al heeft er een Chinese wetenschapper, P.C. Chang, aan meegeschreven. Maar die stamt uit een totaal andere tijd, uit het begin van de twintigste eeuw. Het keizerrijk kwam ten einde in 1911, er begon een emancipatiebeweging, anti-traditioneel en pro-westers. Die periode wordt wel de eerste verlichting van China genoemd. Met de tweede onder Deng Xiaoping. Er werd toen zelfs een poging gedaan om een soort democratie te installeren, al is dat nooit gebeurd. P.C. Chang komt uit die periode.”


Moet je Xi’s speech dan niet ook zien als emancipatoir? Hij claimt zijn eigen ruimte en wil dat het Westen een toontje lager zingt.

“Ja, en daarom heeft China ook zoveel invloed in het mondiale zuiden. De anti-westerse houding deelt China met veel plaatsen in de niet-westerse wereld. Er is irritatie dat westerlingen alleen hun eigen systeem kennen en denken dat het superieur is en dat heel de wereld het moet volgen.

“Ik heb veel boeken gelezen van de Argentijnse hoogleraar Walter Mignolo, die schrijft over het kolonialisme, heel helder, voor mij waren ze een eye-opener. Voor hem is China een voorbeeld. Kijk, gelukkig is er nu China dat zich verzet tegen het Westen. Maar ik zie dat hij geen kennis heeft van China. Hij ziet alleen maar die propaganda en niet dat wat China in eigen land doet evenzeer kolonialistisch is.”


Jij hebt dat van dichtbij aanschouwd, begrijp ik

“In dat Global Civilization Initiative heeft Xi het vaak over respect voor diversiteit van beschavingen. Dat maakt mij echt kwaad. Ik ben op heel veel plekken geweest in China, waaronder meermaals in Tibet. Als je het daar vergelijkt met dertig jaar geleden, is het langzaamaan doodgeknepen.

“In 2006 was ik voor het eerst in Xinjiang, waar Oeigoeren de grootste minderheid zijn. Je ziet onmiddellijk dat het er niet Chinees is, maar Centraal-*Aziatisch. Er broeide iets. Ik zag mensen gesluierd lopen en vroeg in een Chinees winkeltje of het nodig was om mijn hoofd te bedekken. De vrouw antwoordde: ‘Dat doen alleen de mensen zonder cultuur’. Een jongen toonde mij een foto van Kashgar, een stad langs de zijderoute, van tien jaar eerder. Sindsdien was er een heel stuk afgebroken, hij had tranen in zijn ogen.

“Dat greep mij erg aan. Toen dacht ik nog dat we de dingen moesten kunnen benoemen, op een gebalanceerde manier. Dus ben ik er in 2009 een project gaan doen. Er was toen net een opstand van de Oeigoeren geweest, met aanslagen. Mijn Chinese vrienden zeiden: je mag daar niet heen, of ik ga mee om je te beschermen. Je kunt opgepakt worden.

“Ik ben toch gegaan en zestig dagen lang publiceerde Knack, een Belgisch magazine, een foto en een tekst van mij op zijn site over de discrepanties die ik daar zag. Zo volgt Xinjiang de tijd van Beijing, wat betekent dat het pas om tien uur ’s ochtends licht wordt. Dat lijkt totaal niet politiek. Maar alles is politiek in China. Ik had toen een soort van naïviteit, of idealisme. Nu zou geen haar op mijn hoofd eraan denken dat te doen.

“Maar ik heb dat gedaan en ik kan dat niet ongedaan maken. En in 2019 heb ik mijn boek over Chinese propaganda geschreven, óók voor mijn Chinese vrienden die dit allemaal niet kunnen zeggen. Ik ben totaal niet extreem, ik heb altijd de balans gezocht, ik hou heel erg van China en probeer al mijn hele leven bruggen te slaan tussen daar en hier. Voor mij was het boek een rouwproces, ik wist dat als ik dit doe, dan kan ik jaren niet naar China. Niemand weet hoe lang.”


Mag jij er niet meer in?

“Ik heb besloten niet meer te gaan, zeker nu met die anti-spionagewet. Het gaat allang niet meer over wie nog binnen mag, maar wie mag niet meer buiten.”


Trouw, 01-09-2023 (Lidwien Dobber)