‘Sta klaar om te vertrekken’


‘Moreel niet wenselijk’, reageerde Nahima Lanjri (CD&V) op Bart De Wevers voorstel voor een ‘apart sociaal statuut’ voor vluchtelingen. In de migratiecrisis speelt moraal een grote rol, en conservatieve denkers wegen zwaar op dat debat. Waar de ene de ondergang van de Europese beschaving vreest, of een burgeroorlog voorspelt, haalt de ander er de Europese waarden bij, en die botsen onherroepelijk met de islam. ‘Europa wordt existentieel bedreigd.’


‘Overal deze zomer zien we hoe door de zegeningen van de globalisering horden Europa overspoelen’, donderde Joost Niemöller, de conservatieve journalist en schrijver van onder andere Het migratietaboe, deze week op zijn blog. ‘De grote vraag is wie er uiteindelijk gaat winnen in de bloedige strijd die ons te wachten staat. De strijd om het voortbestaan van de Europese beschaving. De eindstrijd? Misschien wel.’

De ene opiniemaker relativeert de omvang van de crisis met historische cijfers, een andere zegt dat Europa nog niet eens zo veel vluchtelingen opvangt, nog een andere voorspelt dat het ergste nog moet komen. Kortom, er heerst naast gedeelde en oplopende verontwaardiging ook grote verwarring. En dus angst. Getuige de in brand gestoken opvangcentra, de prikkeldraadgrenzen, de rellen, de uitgejouwde politici, antimigratiebewegingen en populistische politici…

Was het omdat iedereen met vakantie was, vanuit onverschilligheid of vanuit kiesheid om het debat niet te recupereren? In Vlaanderen hield de politiek zich vrij stil, tot aan de augustusverklaring van Bart De Wever (N-VA) woensdag in Terzake. De uitspraken dienden een dubbel doel: staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA), terwijl hij getrouw het door Europa juridisch opgelegde en historische asielrecht uitvoert, rechts voorbijsteken en hem zo uit de wind zetten, én zijn eigen achterban duidelijk maken dat het partijstandpunt niet verslapt is. De Wever: ‘Ik ben pro-Schengen, maar als dat vrije verkeer ook een vrij verkeer van criminelen en terroristen aan het worden is, dan moet je daar grenzen aan stellen.’


Welvaart door open grenzen

‘Europa wordt existentieel bedreigd’, zegt Thierry Baudet, conservatief historicus. ‘Ik heb al eerder gezegd dat ik een pan-Europese burgeroorlog vrees. Er komen steeds extremere reacties op steeds meer vluchtelingen, en dat zijn te veel schokken op korte tijd. Hoeveel etnische diversiteit kan een samenleving aan? We naderen de grenzen van het absorptievermogen.’

Rémi Brague, een conservatieve Franse filosoof verbonden aan de Université de Paris, zei vorige week in de Volkskrant dat hij niet geloofde dat migranten uit Afrika en het Midden-Oosten de grens oversteken om ‘Europa te vernietigen’. Maar dat maakte hem niet minder pessimistisch. ‘Er zijn nu al wijken rond de grote Franse steden waar de politie niet durft te komen. Daar hebben ze geavanceerde wapens. En er zijn nu al schermutselingen die de voorbode van een burgeroorlog kunnen zijn.’

Vrij verkeer van criminelen en terroristen, de eindstrijd om het voortbestaan van de Europese beschaving, een nakende burgeroorlog… ‘We moeten oppassen met apocalyptische taal’, zegt Diederik Boomsma, een conservatief filosoof die voor het CDA in de Amsterdamse gemeenteraad zetelt. ‘De harde woorden werken verlammend en leiden ertoe dat mensen zich van het probleem afkeren. Nu zie je een polarisatie van apocalyptici enerzijds en utopisten anderzijds, en beiden vertonen een gebrek aan openheid tegenover de feiten.’

Die utopisten, zoals Boomsma ze noemt, pleiten juist voor een soepeler Europees asielbeleid, of zelfs voor open grenzen, want dat is goed voor de economie. Rutger Bregman schreef in 2013 op de site De Correspondent dat open grenzen veel welvaart opleveren. ‘Van het grootste experiment in het openen van grenzen maken we zelf deel uit. 500 miljoen Europeanen kunnen vrij reizen door 26 landen. In Nederland werken nu al zo’n 300.000 Midden- en Oost-Europeanen. Alleen al in 2012 droegen ze netto 364 miljoen euro bij aan de schatkist.’

Diederik Boomsma was het daar in een opiniebijdrage in Het Parool deze week niet mee eens. ‘Migratie-utopisten betogen dat migranten altijd bijdragen aan economie en samenleving, maar dat is een misverstand. Sommigen wel, anderen niet.’

Baudet: ‘Op korte termijn kunnen nieuwkomers de lonen van laaggeschoolde arbeid drukken, en dat zou goed zijn. Toch is het idee dat migratie goed is voor de economie achterhaald. De massale migratie legt een grote druk op de sociale zekerheid. En uiteindelijk is het geen economisch probleem. Het gaat erom dat we de rust, de openheid en de tolerantie in onze samenleving dreigen te verliezen. Dat immaterieel goed is niet in centen uit te drukken.’


Voorzichtigheid door islamofobie

‘Migranten brengen ook cultuur mee, normen, tradities en waarden, die niet altijd goed samengaan met de onze’, aldus ook Diederik Boomsma. Dat is, vriendelijk geformuleerd, iets waar een conservatief graag op hamert: dat de ander anders is, hij brengt iets mee, hij is geen onbeschreven blad. En als de vluchteling economisch niet noodzakelijk waardevol is, als hij niet spendeert, dan blijft hij alleen over als vehikel voor zijn culturele waarden, en dat zijn de onze niet.

De ‘migrant’ wordt dan nog een lastiger probleem als zijn ‘normen, tradities en waarden’ door een al dan niet gestrenge islam worden bepaald. De Tsjech Roman Joch, directeur van een conservatieve denktank in Praag, zei het in de Volkskrant zo: ‘In Tsjechië bestaat iets wat sommigen islamofobie zouden noemen en anderen voorzichtigheid. Tsjechen hebben liever geen immigranten uit moslimlanden. We hadden geen bezwaar tegen Russen, Oekraïners, Vietnamezen en Syrische christenen, maar we willen geen moslims. Dat is ook geen politiek issue. Alle politieke stromingen zijn het erover eens. En in landen als Polen, Hongarije en Slovakije denkt men er precies zo over.’

Voor Rémi Brague, als Fransman kind van de Verlichtingsfilosofie, verstoort de islam de scheiding tussen kerk en gelaïciseerde staat. ‘Voor moslims is religie een kwestie van sociale identiteit en van gedrag. Welke kleding moet je dragen, wat moet je eten, hoe veeg je je kont af. Dat is dus heel iets anders dan wat wij onder religie verstaan.’

Boomsma drukt zich minder fors uit: ‘We hoeven de islam op zich niet te vrezen, maar het is niet wenselijk dat zich nog grote groepen moslims in Europa vestigen. Een deel van de islamitische wereld staat vijandig ten opzichte van het Westen, en sommige islamitische waarden en identiteiten botsen met de westerse. Islamitische opvattingen over de status van seculier recht bijvoorbeeld, en over de positie van de vrouw zijn niet te verenigen met de onze.’


Aanzuigen vs. ontmoedigen

Wanneer de conservatieve boot in brak islamofoob water dreigt te verzeilen, is het kwestie van ballast te lozen, bijvoorbeeld door een praktisch discours. Diederik Boomsma: ‘Ook ik heb geen pasklare oplossing. Op korte termijn moeten we ons bewust worden, en niet veel mensen zullen het daarmee oneens zijn, dat bijvoorbeeld die 800.000 vluchtelingen in Duitsland niet vol te houden zijn zonder een grootschalige ontwrichting van de maatschappij. Daarom moeten we eerst werken aan opvang in de regio. En er moeten dringend meer middelen gaan naar het UNHCR (het vluchtelingenagentschap van de VN, red.).’

Opvang in de regio, dus nog vóór de Griekse of Italiaanse grenzen, is een piste die steeds meer aanhangers kent. Het voorstel past in het algemene idee dat Europa vluchtelingen moet ‘ontmoedigen’ in plaats van hen ‘aan te zuigen’. Conservatief denker en jurist Matthias Storme: ‘Een goede oplossing moet voor beide partijen voordelig zijn. We moeten daarbij uitgaan van het nabijheidsprincipe: vluchtelingen moeten opgevangen worden in landen die geografisch en cultureel zo dicht mogelijk bij hen aanleunen. Dat is voor iedereen beter. Waarom kan Europa geen middelen inzetten voor de opvang van Syrische vluchtelingen in Turkije of Jordanië?’

Roger Scruton, de bekende Britse pleitbezorger van het conservatisme, ging in de Volkskrant een stap verder: ‘We moeten voorkomen dat deze mensen in Europa terechtkomen. We moeten de boten waarmee ze willen komen, vernietigen voordat ze aan boord hebben kunnen gaan. En als ze er toch in slagen Europa te bereiken, moeten we ze geen verblijfstitel geven en uitsluiten van alle voorzieningen.’

Dat lijkt vooralsnog een minderheidsstandpunt. ‘We moeten vluchtelingen opvangen, dat is onze morele plicht’, zegt Boomsma, ‘maar we moeten ze niet of niet automatisch vestigen. Ik pleit voor de herinvoering van de ontheemdenstatus, waarbij we iemand uit oorlogsgebied tijdelijk toelaten, tot de situatie beter is, en hem dan vragen terug te keren. En we moeten het onderscheid blijven maken tussen de oorlogsvluchteling en de economische vluchteling. Het is absoluut te verkiezen dat iemand in eigen land iets bijdraagt, dan dat ie in een Europees land in de marge of aan de onderkant van de maatschappij moet leven.’

Ook Matthias Storme pleit voor een tijdelijk statuut. ‘Het is niet nieuw. Ook tijdens de oorlog in Kosovo beperkten we het asielrecht. Dat je daarmee tweederangsburgers zou creëren, vind ik onzin. In een rechtsstaat maak je met elke wet een onderscheid. Elke regel deelt mensen in, en de regels verschillen voor wie werknemer of zelfstandige is, gehuwd of niet, de nationaliteit heeft of niet, meer of minder inkomen heeft. In een rechtsstaat moet er natuurlijk een redelijke verantwoording voor zo’n onderscheid zijn. Zo’n tijdelijk statuut toekennen heeft een redelijke verantwoording.’


Massamens

De ‘horden’ waar Joost Niemöller over spreekt, of de ‘zwermen’ van David Cameron, doen denken aan het oude boek van de Spaanse cultuurfilosoof José Ortega y Gasset, La rebelión de las masas, ooit vertaald als De opstand der horden. Diederik Boomsma vertaalde het boek onlangs opnieuw, en gaf het een andere titel, De opstand van de massamens. ‘Het woord “horden” roept het beeld op van schuimbekkende Hunnen die op ons af komen gerend om de beschaving te verwoesten’, zegt hij. ‘Dat is niet Ortega’s boodschap: el hombre masa, dat zijn we zelf. De massamens wil de vruchten plukken van de beschaving, maar niet de offers brengen die daarvoor nodig zijn. Hij denkt dat die verworvenheden van de beschaving even vanzelfsprekend en spontaan zijn als een boom of de zonneschijn, terwijl die in werkelijkheid berust op grote morele en intellectuele inspanningen.’

‘In onze samenleving geloven mensen dat ze vooral veel rechten hebben, en alleen zelfgekozen plichten. Dat komen we ook tegen ten aanzien van onze houding ten opzichte van migratie. De massamens heeft in dit geval de gedaante van de migratie-utopist, die denkt dat het succesvol integreren van grote groepen migranten vanzelf gaat, dat zij vanzelf die waarden en idealen zullen verinnerlijken, of sterker nog, dat dit helemaal niet nodig is. Het probleem is bovendien dat een samenleving van massamensen zelf ook niet meer weet waar men dan in zou moeten integreren. Wie het westerse culturele erfgoed zelf niet meer úitdraagt, kan het ook niet óverdragen.’


Een wenkend perspectief

Dus staat in deze migratiecrisis volgens sommigen niets minder dan de Europese beschaving op het spel. Matthias Storme: ‘Dat is een te algemeen begrip. Wat is dat ook, de Europese beschaving? Wel bedreigt de crisis de erfenis van de Verlichting. We slagen er, met deze omvang van migratie, niet in om vluchtelingen met die achtergrond te integreren. Het zal niet lukken op korte termijn, niet op middellange termijn, en ik vrees ook niet op lange termijn. Ik raad iedereen aan om een plan B te voorzien. Sta klaar om te vertrekken. Zorg dat je Europa kunt verlaten, want ik geloof niet a priori dat we de problemen die op ons afkomen de baas zullen kunnen. Culturen kunnen worden verdrongen, bewijst de geschiedenis. De christenen in het Midden-Oosten zijn verdreven. Wie zegt dat dit hier niet kan gebeuren? Nee, ik ben geen apocalypticus, ik zeg niet dat ik zal vertrekken, maar de fundamentele conservatieve insteek is lange termijn. Een conservatief denkt na over wat er met zijn kleinkinderen zal gebeuren.’

Boomsma: ‘Onze beschaving vergt onderhoud. Daarom staat de Europese beschaving altíjd op het spel: iedere generatie moet die idealen en waarden opnieuw verinnerlijken. Dat geldt voor de migranten, die natuurlijk al een eigen cultuur meebrengen, maar ook voor alle Europeanen, en voor elke nieuwe generatie. Ortega vreesde vooral een “verticale invasie van barbaren”. Hij ontwaart daarin ook een “tragisch” mechanisme: hoe beschaafder de samenleving, hoe meer mensen geneigd zijn te denken dat het vanzelf gaat, hoe minder ze zien wat er voor nodig is, hoe lakser ze ermee omgaan.’

‘We kunnen misschien ook wat leren over Ortega’s opvattingen over de staat, en wat het betekent om een “natie” te vormen. Dat vraagt volgens hem niet alleen een gedeeld verleden, waar je aan deel moet willen nemen, maar ook een groots, wenkend perspectief voor de toekomst, om de mensen te binden en bezielen. Ik weet niet of dat zo is. Maar als het wel zo is, heeft dat ook consequenties voor de vraag hoe we nieuwkomers integreren: door een gedeeld toekomstperspectief te bieden.’


DS, 29-08-2015 (Hans Cottyn)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB