Hebben we de medemenselijkheid ten grave gedragen?


Verbinding is moeilijk, schrijft Tom Hannes, en als er een scherm tussen zit nog veel moeilijker. Daar kunnen onbeperkte streamingabonnementen weinig aan verhelpen.


Hoezeer kan het beest ons in het gezicht staren? Hoe onbeschaamd kan een dreiging verkocht worden als olijke reclame? Die bedenkingen overvielen me toen ik woensdag een foto in deze krant zag. Ze illustreerde een fijn artikel over de groeiende Franse irritatie over het oprukkende Engels in het straatbeeld. Bij mij ging er een heel ander alarm af. De foto toont een reclameposter van Salto, een platform voor film en televisie, geheel opgemaakt in de drie Franse kleuren, met in dikke letters een persiflage van de achttiende-eeuwse verlichtingsslogan: ‘Liberté, Egalité, Streaming illimité.’

Reclame dolt van oudsher graag met culturele iconen. Negentiende-eeuwse affiches presenteren een koekjestrommel als de antiek Griekse doos van Pandora, waarvan ook deze keer een jonge vrouw de verleiding niet kan weerstaan om ze te openen. Een twintigste-eeuws reclamefilmpje toont hoe een pastoor op zijn kop krijgt van de gekruisigde Heer zelf, omdat hij zich zo gulzig overgeeft aan een pastamerk. Niet dat je er echt om moet lachen. Dat doet reclamehumor nooit. Maar ach, kan het kwaad?

Met de poster van Salto is meer aan de hand. ‘Fraternité’ vervangen door ‘Streaming illimité’ is niet zomaar een grapje. Daarvoor beschrijft het te pijnlijk precies hoe het dit grote verlichtingsideaal vandaag vergaat. Fraternité betekent letterlijk ‘broederlijkheid’. Genderneutraler is dat ‘medemenselijkheid’. Als we een minder antropocentrische term willen voor het doorleefde besef van onze onderlinge afhankelijkheid met onze omgeving, zouden we kunnen landen op ‘connectie’, of ‘verbinding’. Tenminste als we die termen begrijpen als een te ontwikkelen levenskunst die aanleiding geeft tot een actief engagement in onze sociale en natuurlijke omgeving.

Zoals dat met grote streefdoelen gaat, is verbinding een moeilijke praktijk. Zelfs de allergrootste resultaten zijn beperkt en tijdelijk. Dit nobele maar rommelige en nooit vervolmaakte werk vervangt de Salto-reclame door de verleidelijke belofte van makkelijke en ongelimiteerde verbinding. Geen verbinding met de maatschappij of de wereld. Wel met wereldwijd aanbod van tv-entertainment.


Digitale straatbendes

Het zou allemaal nog kunnen doorgaan als een typisch reclamefoefje, ware het niet dat in realiteit de toename van online schermtijd een factor is in de afname van onze verbindende vaardigheden. Nu thuiswerk de hoogte in schiet én steeds meer gelijkstaat aan schermuren kloppen, stijgt het aantal klachten over het gevolg op ons welzijn mee. Niet al deze klachten worden opgelost door ergonomische stoelen of meer schermtijdpauzes. De deuken in ons digitale welzijn gaan ook over toenemende gevoelens van isolement, depressie en de verschraling van het menselijke contact. Menselijke verbinding is blijkbaar van nature veel breder dan een beeldscherm kan bevatten.

Schermtijd heeft ook een nijdige hormonale invloed op ons. Online worden standpunten en tegenstellingen zoveel makkelijker op de spits gedreven, dan wanneer we fysiek met iemand in gesprek gaan. Het is huiveringwekkend om te zien hoe snel we ons achter onze schermen gedragen als digitale straatbendes, die elke andersdenkende in virtuele pek en veren wegzet als ‘kritiekloos’, ‘achterlijk’ en ‘af te maken’. Bovendien zijn onze apps specifiek ontworpen om op dezelfde manier verslavend te zijn als fruitmachines in casino’s. Mooi plaatje geeft dat. Schuimbekkend van verontwaardiging en verhangen aan onze schermen als junkies, zijn we inderdaad allemaal verbonden, maar dan toch vooral met onze allerkleinste kantjes.

Nu was fraternité sowieso al een tijdje het zieke broertje van de drie maatschappelijke idealen. Vrijheid en gelijkheid kunnen politiek nog luidkeels en ongegeneerd beleden worden. Maar behoudens af en toe een oproep tot solidariteit in bijzondere omstandigheden (zoals vaccinatiecampagnes) is het door de band genomen ver zoeken naar een publieke belijdenis van onze onderlinge afhankelijkheid als politieke wijsheid. De digitale aandachtseconomie – de handel in onze aandacht via schermtijd – doet er dus inderdaad goed aan om, net als een tijger die een groep grazers besluipt, te bekijken wie van de drie de zwakste is om te verschalken. Het werd dus de geëngageerde verbinding die er eerst aan ging.


Eindeloze zelfbevrediging

Maar stel dat fraternité echt alleen maar het eerste doelwit is? Dat de rest nog volgt op de dodenlijst met maatschappelijke deugden? Dan zou gelijkheid mogelijk het volgende slachtoffer zijn. De aandachtseconomie moet ons daarvoor zodanig versuffen dat we ons niet druk maken in de groeiende kloof tussen arm en rijk. De Romeinen gebruikten brood en spelen om het volk af te leiden van mogelijk verzet tegen de machthebbers. Maar wie weet kan ongelimiteerd online entertainment ertoe leiden dat brood niet eens meer zo gelijk verdeeld hoeft te worden? Zolang we maar kunnen spelen is er geen opstand. Zou zo ook het ideaal van de vrijheid op de schop gaan? Door het te herleiden tot keuzevrijheid in entertainmentkanalen. Zappend zoeken we dan naar het goede leven, dat erin bestaat afgeleid te worden van hoe het met de wereld gaat, of van hoe we ons voelen. Tot het hele bestaan oplost in de belofte van ongelimiteerde, eindeloze online zelfbevrediging.

Zou het zover komen? Op donkere momenten vraag ik me af of we nu al niet zover zijn. Of we ‘vrijheid’ nog anders kunnen zien dan als iets doen waar we hier en nu zin in hebben. Of we onze zorg over maatschappelijke gelijkheid al niet opgeofferd hebben aan de verleiding om ons te laten versuffen als junks. En of we medemenselijkheid als maatschappelijk, politiek ideaal al niet sinds de jaren 80 ten grave werd gedragen. En dat reclameposters zich er daarom zonder problemen lekker vrolijk over kunnen maken. Tijd om weer eens wat mensen live te zien. Dan is verandering wel altijd mogelijk.

Tom Hannes, auteur en filosofisch onderzoeker (Technische Universiteit van Eindhoven)


DS, 19-02-2022

Bijgesloten Plaatje(s)