‘Factchecken haalt niets uit’

Bas Heijne, Mens/onmens’, Amsterdam: Prometheus, 2020.


Het is niet de rede die maatschappelijke verandering brengt, maar de emotie, zegt essayist Bas Heijne. Het komende decennium ziet hij de verhitting alleen erger worden. ‘Empathie met de hele wereld: dat is een sentimentele boodschap waar niemand echt in gelooft.’


Het is de avond van 15 april 2019 en Bas Heijne staat te kijken naar de brandende Notre-Dame. Voor zijn ogen verdwijnt de eeuwenoude houten torenspits in de vuurzee, het dak lijkt niet te redden. Zwarte rookwolken drijven boven Parijs, op de kades van de Seine zingen toeschouwers tedere religieuze gezangen, ze steken kaarsen aan. ‘De gezichten van de mensen om mij heen, het gedeelde verdriet, de gelatenheid, even voel ik me opgetild in een emotie die ik nog niet kende’, schrijft Heijne later.

Op de terugweg naar huis ziet hij dat mensen op terrassen alweer het glas heffen. Het leven gaat snel door. Op zijn Twitterpagina stromen ondertussen complottheorieën binnen. Was de brand aangestoken? Was het een moslim? Nationaalpopulisten als Dries Van Langenhove zijn er als de kippen bij om de tragedie te duiden als metafoor voor de ondergang van de westerse en christelijke beschaving in Europa.

Die emotionele verhitting zal de komende jaren nog erger worden, waarschuwt Heijne. Het verzet tegen de liberale democratie is nog maar net begonnen. In zijn nieuwe essayboek Mens/Onmens geeft hij de commotie rond de brand als voorbeeld van twee grote hedendaagse obsessies die in toenemende mate onze maatschappij en politiek beheersen: waarheid en identiteit. In drie wervelende hoofdstukken bespreekt Heijne hoe ons debat een discussie tussen doven is geworden, waarin iedereen ‘zijn waarheid’ maakt. De schuld daarvoor legt hij niet alleen bij populisten, nieuwe technologie of Russische trollen die ons opstoken, maar ook bij het ontbreken van wervende verhalen van centrumpartijen.

Het is een thema dat in Heijnes wekelijkse columns voor de NRC wel vaker terugkwam. Ook sinds hij in de zomer van 2018 na achttien jaar is gestopt met de column, naar Parijs is verhuisd en langere essays en interviews is beginnen te schrijven, klopt Heijne geregeld op die nagel. De progressieve hoeders van de verlichting, zegt hij, hebben de burger zonder verhaal achtergelaten en tot een pakketje cijfers gereduceerd. De bestuurlijke klasse heeft de derde pijler van de Franse Revolutie – broederschap – verwaarloosd, waardoor in tijden van doorgedreven globalisering en individualisering een zielloos vacuüm kon ontstaan. Daarin groeit nationaalpopulisme als kool.

Op een druilerige middag deze week spreek ik Heijne in zijn huis in de Amsterdamse Grachtengordel. Op de kades liggen stapels afgetuigde kerstbomen al een week te verpieteren, er zijn minder toeristen dan anders. Het grootste deel van het jaar woont hij in Parijs, maar zijn vriend Peter is musicus en geeft vooral concerten in Nederland.

U hebt in Parijs ook enkele keren tussen de gele hesjes gestaan.

‘De onvrede en de woede die je bij de gele hesjes ziet, zijn overal. Ook in Nederland en Vlaanderen. Voor een deel komt dat door sociaal-economische achterstelling. Mensen zijn boos omdat ze te veel de lasten dragen en te weinig de lusten genieten van een goed draaiende economie. Daar fixeert links zich natuurlijk graag op. Het ziet in de protesten de vergeten mensen die opstaan tegen het doorgeslagen neoliberalisme. Maar er is ook een identitaire kant aan de volkswoede, die links liever niet ziet. Bij de gele hesjes zie je elementen van islamofobie, antisemitisme, homofobie en een virulente elitehaat. Dat maakt progressieven ongemakkelijk, want dat zijn eerder dingen die je met uiterst rechts associeert. Zo verliezen de protesten sympathie.’

Hebben de boze burgers gelijk?

‘De woede van “het volk” tegen “de elite” is vooral een woede tegen centrumpartijen, en die hebben dat grotendeels aan zichzelf te wijten. Partijen die zichzelf op de borst kloppen als de hoeders van de verlichting en van progressieve waarden, hebben hun principes verloochend. Mark Rutte (de liberale minister-president van Nederland, red.) ging er in een veelbesproken lezing prat op dat hij geen visie heeft. Zo’n gebrek aan romantiek en elan is dodelijk voor liberaaldemocraten. Je ziet het aan twee kanten in het politieke midden: bij links rest er een zielloze haalbaarheidspolitiek, bij rechts leeft het idee dat de markt het allemaal wel zal oplossen. Helemaal pijnlijk wordt het wanneer de overheid een verhaal afsteekt over de gemeenschap die moet terugkomen – wat inderdaad een groot verlangen is van mensen – maar dat dan als excuus gebruikt om te bezuinigen op openbare diensten. Als je gemeenschap propageert, zoals de N-VA in Vlaanderen, moet je daar ook in willen investeren. Anders moet de man met twee hersenbloedingen maar hopen dat zijn buurvrouw zijn boodschappen voor hem wil doen. Mensen hebben die leugen door.’

Is dat de kater van de ontzuiling die we nog voelen?

‘De grote verhalen zijn inderdaad verloren gegaan – deels door de kater van het communisme en de Tweede Wereldoorlog. En de wereld is natuurlijk groter geworden. In de jaren 60 zat in Nederland de schrijver Harry Mulisch met zijn kompanen aan tafel en vroeg hij: wat zullen we eens doen met China? Nu is de vraag vooral: wat doet China met ons? Globalisering en individualisering zijn een gegeven. Het is een natuurlijk proces dat we maar mondjesmaat kunnen tegengaan, dus het is te verregaand om te spreken over “verraad” van middenpartijen. Maar ze hebben te weinig oog gehad voor de ontwrichtende effecten, daar krijg je nu reactie op.’

‘Die leegte die is achtergebleven, is nog steeds niet opgevuld. Links wil een terugkeer naar solidariteit over de grenzen van achtergrond en klasse heen, maar dat vindt buiten de universiteiten weinig weerklank – al zijn er daarbuiten spontane, massale bewegingen, bijvoorbeeld als reactie op de klimaatcrisis. Rechts wil op zijn beurt dat het idee van gemeenschap – het weefsel van een gedeelde geschiedenis, traditie en cultuur – wordt hersteld. Op zich is daar niets mis mee, maar bij nationaalpopulisten slaat dat al snel door naar “het volk” dat wordt ondermijnd door “de elite”. Dat is geen verbindend gevoel van gemeenschap zoals het christendom vroeger bood. Driekwart van de bevolking denkt er anders over dan de populisten. Het is zoals de Franse socioloog Nathalie Heinich zegt: er is geen identiteit zonder identiteitscrisis. Daardoor is het verzet nasty, defensief. Men wil terug, maar men kan helemaal niet terug.’

Is een stevig debat daarover goed voor de democratie?

‘Zeker. De liberale democratie gaat uit van politieke strijd en de onmogelijkheid om iedereen met elkaar te verbinden. Dat stoort me ook aan de veelgehoorde reactie op populistisch ongenoegen vanuit centrumpartijen: dat we allemaal moeten verbinden en empathie moeten tonen met iedereen. (schertsend) Dat wordt al snel een sentimentele boodschap die het rond de kerstdagen goed doet, maar waar niemand echt in gelooft.’

‘Maar er moet wel een duidelijke lijn worden getrokken. Nationaalpopulisten verwerpen de erfenis van de verlichting en plaatsen zichzelf zo buiten de liberale democratie. Ze zijn openlijk tegen gelijkwaardigheid. De Italiaanse Lega-voorzitter Matteo Salvini zegt: “Prima gli italiani” – eerst de Italianen. De Oostenrijke FPÖ zegt “Wir sind das Volk” en Vlaams Belang roept “Eigen volk eerst”. Dat soort uitspraken kan niet zonder gevolg blijven. De vraag aan uitdagers van het midden moet zijn: wil je het liberalisme vernieuwen of wil je het vernietigen? Als je de erfenis van de verlichting echt verwerpt, stuur je de facto aan op een radicale omwenteling, op revolutie. Dan moet je daar ook voor uitkomen.’

Die boodschap slaat steeds meer aan.

‘Krachten die sinds de Tweede Wereldoorlog in de ban waren gedaan, zijn helemaal terug. Ze gebruiken het relativisme van het postmodernisme om alle waarheden te ondermijnen, maar willen eigenlijk andere meningen weren. De Russische filosoof Alexander Doegin, bijvoorbeeld, zelfverklaard Poetin-fluisteraar, zegt dat we niet alleen recht hebben op onze eigen waarden, maar ook op onze eigen waarheid. Homoseksuelen mogen volgens hem misschien wel in Rusland blijven, maar alleen als ze erkennen dat ze abnormaal zijn. Dat is de nieuwe contra-verlichting. En die maakt school, in Italië, in Frankrijk, in Vlaanderen, in Polen en Hongarije, in de Verenigde Staten.’

Hoe bestrijd je zulke vijanden van de liberale democratie?

‘Niet met alleen feiten. De Schotse verlichtingsfilosoof David Hume zei: Reason is a slave to the passions. Ik dacht altijd dat hij bedoelde dat we niet zo rationeel zijn als we denken – en dat klopt ook. Maar eigenlijk bedoelde Hume vooral dat de emotie eerst komt als je je ergens zorgen over maakt. Pas daarna gebruik je de rede om daar handen en voeten aan te geven in een maatschappelijk debat. De slavernij is niet afgeschaft door een opzienbarend rapport, maar door een gedeelde emotie van onrecht. Het helpt dan ook niet om te factchecken. Als je in een video ziet dat iemand in elkaar wordt geslagen, heb je er geen boodschap aan dat de misdaadcijfers dalen. En het kan je ook niet schelen dat het filmpje acht jaar geleden werd opgenomen of zich ergens ver weg afspeelt. De emotie voelt echt, je relatie is met de jongen die klappen krijgt, niet met de statistieken. Dat moeten we goed begrijpen. Ook al kloppen de feiten vaak niet, het verzet geeft wel onze zorg weer, onze woede en frustratie. Politieke partijen die mensen willen terugwinnen, moeten niet zozeer naar fake news kijken, maar wel naar wat erachter zit.’

Speelt de opkomst van sociale media en fake news geen rol?

‘We krijgen de wereld inderdaad steeds meer tot ons in beelden en die suggereren een directe aanwezigheid. Het is emotie zonder werkelijke ervaring. De Amerikaanse essayiste Susan Sontag heeft daar goed over geschreven in On photography: de directheid van beelden kun je niet ontkennen, die voel je. Met beelden kan je de werkelijkheid dus oneindig manipuleren. Nieuwe technologieën maken dat nog subtieler, maar het is al sinds de uitvinding van de fotografie aan de hand. We zijn beter te manipuleren en de argwaan tegen de gevestigde wetenschap en het beleid wordt gevoed door Russische trollen, de verkiezingscampagnes van Cambridge Analytica en het gestook van nationaalpopulisten. Zij wakkeren bijvoorbeeld de argwaan van de anti-vaxxers aan. Maar dat mag geen excuus zijn om de “desillusie” die er al is over de liberale democratie te negeren. Die heeft andere oorzaken.’

Maakt u zich dan geen zorgen over deep fakes, video’s die met de computer worden gegenereerd en geen afspiegeling van de werkelijkheid zijn?

‘Dat is de essentie niet. Feiten zullen altijd relatief zijn, het gaat om beleving. In mijn boek geef ik het voorbeeld van een banaan. Voor de een is dat gewoon een stuk fruit. Maar als die banaan naar het veld wordt gegooid in een voetbalstadion in Rusland of Italië, is het een racistisch symbool. Degene die het gooit, of degene die het naar zijn hoofd krijgt, heeft geen boodschap aan het feit dat het maar een stuk fruit is. Het is de context die betekenis geeft.’

‘In Parijs kwam ik iemand tegen op een borrel en hij vroeg: waar schrijf je over? En ik zei: onderwerpen in de actualiteit, zoals fake news. Ah, dat is een heel goed onderwerp, zei hij, want alles wat je in de media tegenkomt, is gelogen. We maakten ons dus allebei zorgen over fake news, maar we hadden het over precies het tegenovergestelde. De bestuurlijke elite heeft het idee van wat een goede samenleving is, losgelaten. Op de flanken heerst grote frustratie. Enerzijds vanwege de liberale leegte van het establishment. Maar ook omdat de samenleving zelf “geliberaliseerd” is. Willen we echt weer naar meneer pastoor luisteren? Je kunt globalisering en individualisme niet terugdraaien. Take back control zal altijd relatief uitpakken.’

Thierry Baudet, Tom Van Grieken en Marine Le Pen zijn dus nog niet over hun hoogtepunt heen?

‘Individuele partijleiders komen en gaan, maar het ongenoegen waar ze voor staan, is nog maar nauwelijks begonnen. De contra-verlichting is terug. Men heeft de neiging om bij iedere verkiezingsnederlaag van een nationaalpopulistische partij euforisch te reageren. Maar als Heinz-Christian Strache (oud-voorzitter van de uiterst rechtse FPÖ in Oostenrijk, red.) moet aftreden vanwege een corruptieschandaal op Ibiza en zijn partij de verkiezingen verliest, betekent dat niet dat zijn achterban plots weg is. De Britse filosoof John Gray denkt zelfs dat het einde van de liberale democratie onvermijdelijk is. De tekenen zijn overal, zegt hij, alleen de luie, zelfgenoegzame, hypocriete liberale elite heeft dat nog niet door. Zover wil ik niet gaan, ik heb te veel te danken aan het liberalisme om het dood te verklaren.’

Heijnes overgrootvader was een Joodse immigrant die rond 1900 in Nederland aankwam. Hij en zijn niet-Joodse vrouw moesten zwoegen om van het land een thuis te maken, maar het lukte. Zijn Joodse afkomst hield hij verborgen voor zijn kinderen en hij overleefde de Tweede Wereldoorlog door het huis in Amsterdam niet te verlaten. De generaties daarna kregen het veel beter. De grootvader van Heijne was de eerste in zijn familie die geen timmerman werd, maar sportleraar. Heijne en zijn zus konden studeren. ‘In veel opzichten ben ik dus een kind van de naoorlogse sociaaldemocratie’, schrijft Heijne in Mens/onmens.

Als uiterst rechts in de lift zit, hebben we het cordon sanitaire dan niet meer nodig dan ooit?

‘Dat linkse verhaal over “het niet-normaliseren van een bepaald discours” is vaak heel nuffig. De term zegt letterlijk dat je er niet door besmet wilt raken, met de implicatie dat je dan vanzelf aan de goede kant staat en het kwaad buiten de deur hebt gehouden. Je moet je engageren met waar je tegenstanders uit de contra-verlichting op hameren. Dan moeten de centrumpartijen met de billen bloot en zeggen waar zij zelf voor staan. Als hun tegenstanders gelijk hebben, moeten ze dat toegeven. Dat betekent niet dat je moet verbroederen met uiterst rechts of van alles moet overnemen, maar met open vizier in debat gaan, is belangrijk. Je kan dan alsnog zeggen tegen iemand met bijvoorbeeld een openlijk racistisch verhaal dat je nooit met hem wilt regeren.’

U pleit voor een gloedvolle verdediging en vernieuwing van de verlichting, maar is dat niet precies waar Emmanuel Macron in Frankrijk mee worstelt?

‘Het ging grotendeels goed tot de gele hesjes kwamen. Er is het klassenverhaal, dat hij te veel een president van de rijken zou zijn. Hij heeft de behoefte van Fransen aan grandeur met persoonlijke arrogantie verward. En veel Fransen vinden hem te jong en niet mannelijk genoeg. Maar hij moet vooral van zijn eigen kracht uitgaan en het liberalisme nieuw leven proberen in te blazen. Geen idee of het lukt. Weet je hoeveel aanslagen er op Charles de Gaulle zijn gepleegd? Dertig. Twee keer was het echt op het nippertje. Een politieke leider hoeft niet door iedereen gesteund te worden. Dat is het probleem met centrumpolitici in Nederland. Ze zijn zo bang van “het volk” dat ze het naar de mond praten, of ze proberen het allemaal op te lossen met statistiekjes. Je moet mensen betrekken bij je hartstocht.’

‘Mens/onmens’ verschijnt op 3 februari bij Prometheus.


DS, 18-01-2020 (Kasper Goethals)

Bijgesloten Bestanden

	B. Heijne - Mens Onmens-nrc.docx (19.8 KB, 9x gelezen)
	B. Heijne - Factchecken haalt niets uit.docx (20.6 KB, 10x gelezen)