Op weg naar Capitalism 3.0


ANTWERPEN - Op 23september is het zo ver. Dan heeft de mensheid de natuurlijke hulpbronnen voor dit jaar opgebruikt. Op die datum beginnen we meer grondstoffen te gebruiken dan de aarde in een jaar kan opbouwen. Die dag -de Earth Overshoot Day genaamd- viel in 1986 nog op 31december. In dat jaar was de ecologische voetafdruk van de mensheid dus exact even groot als de oppervlakte van de aarde. Maar in 1995 was het al op 21november zo ver, en in 2005 op 2oktober. In westerse landen zoals België is de grens van wat de aarde kan dragen al veel eerder bereikt: op 13mei.


Het was gisteren even schrikken toen Wolfgang Sachs de volle zaal in het Antwerpse Provinciehuis daarmee confronteerde. En dat was ook de bedoeling. De Duitse duurzaamheidsgoeroe was keynote speaker op het congres 'De Omslag', dat tot doel had te benadrukken hoe dringend we onze samenleving op een duurzame leest moeten schoeien. Uitgangspunt van de conferentie was de zogenaamde Verklaring van Tilburg, die vorig jaar tijdens een gelijkaardige conferentie is opgesteld. Daarin wordt vastgesteld dat klimaatverandering, uitputting van de hulpbronnen, wijdverbreide armoede en mondiale ongelijkheid alleen aangepakt kunnen worden als er een 'ingrijpende heroriëntering van onze economie' plaatsvindt. Het concept van ecologische voetafdruk moet de rol van het bbp overnemen als economisch stuurinstrument, vinden de initiatiefnemers achter de verklaring. De consumptie moet worden teruggeschroefd om op termijn hetzelfde niveau van ontwikkeling en welvaart te kunnen behouden, voegen ze eraan toe. De ondertekenaars van de verklaring zijn vooral academici en milieudenkers uit Nederland en Vlaanderen.

'Sinds Tilburg is er een jaar voorbij gegaan, en de problemen zijn alleen maar toegenomen', stelde Lou Keune van het Platform Duurzame en Solidaire Economie vast. 'Maar', voegt hij er hoopvol aan toe, 'door de kredietcrisis zijn een aantal systeemkenmerken bespreekbaar gemaakt. Het heilige geloof in de marktwerking is voorbij'. Hij is niet de enige Omslag-bezoeker die de kredietcrisis ziet als een geschenk uit de hemel voor het duurzaamheidsdenken. Niet alleen heeft de crisis de liberale vrijemarktprincipes een neus gezet, ook bieden de noodzakelijke economische hervormingen een mogelijkheid om het groene denken als leidraad te nemen. De New Deal die, net als in de jaren'30, een uitweg uit de crisis moet bieden, zou bij voorkeur een Green New Deal moeten worden, stelt Sachs. De academicus van het 'Wuppertal Institut für Klima, Umwelt und Energie' ziet opvallende overeenkomsten tussen de kredietcrisis en de klimaatcrisis. 'In beide gevallen gaat het om ongedekte kredieten op toekomstige ontwikkelingen, die geleid hebben tot een zeepbel. Bij de kredietcrisis waren dat financiële leningen waarvan ten onrechte werd verondersteld dat ze in de toekomst wel terugbetaald zouden worden. Bij de klimaatcrisis gaat het erom dat we nu al hulpbronnen opgebruiken die we in de toekomst nog hard nodig hebben. In beide gevallen hebben we ten onrechte de illusie van waarde gecreëerd. We lopen op flinterdun ijs, en we weten het.'

Sachs pleit voor een grondige hervorming van het kapitalistische stelsel. 'We zijn begonnen met Capitalism1.0, het kapitalisme van de industriële revolutie. Daarna kwam Capitalism2.0, de sociaal gecorrigeerde versie die geleid heeft tot de welvaartsstaat. Die versie beperkte de sociaal destructieve elementen van het kapitalisme. Nu wordt het tijd voor Capitalism3.0, die de destructieve elementen op onze omgeving inperkt'.

Sachs' academische discours vond een gretig gehoor bij de aanwezige duurzaamheidsdenkers, al vroegen sommigen zich wel af hoe al die mooie denkbeelden nu eigenlijk concreet gemaakt kunnen worden. Hoe valt een grondige Omslag van de huidige economie te combineren met het democratische staatsbestel? 'Zolang het beleid vooral via de klassieke ideologieën wordt uitgestippeld, blijft het moeilijk', merkte Jan Verschooten van het Federaal Planbureau op. 'De liberalen vinden immers dat de overheid zich liefst niet te veel met de economie moet inlaten. En als de bevolking niet mee wil, dan zit je met een probleem. We kunnen met zijn allen nog iets harder roepen en een nog overtuigender verhaal vertellen, maar daar blijft het dan ook bij. We kunnen geen verlichte groene dictatuur installeren.'

Dat het draagvlak bij de bevolking voor de groene omslag nog niet groot is, valt moeilijk te betwisten. Een paar maanden geleden werd er nog volop gedemonstreerd voor meer koopkracht. Meer koopkracht betekent meer geld om dingen te kopen. En dat betekent meer consumptie. Meer consumptie is volgens menig econoom nu ook de manier bij uitstek om uit de crisis te komen. Economische stagnatie of krimp is in de ogen van beleidsmakers, politici, consumenten en economen een groot probleem dat zo snel mogelijk opgelost moet worden. Het duurzaamheids-axioma dat we af moeten van groei om de groei, is nog lang geen gemeengoed. De in het Omslag-basisdocument geformuleerde boodschap dat 'een netto groeivermindering of materiële krimp in de rijkere landen nodig is om tot een duurzame en solidaire economie te komen', valt op dit moment niet in vruchtbare grond, zo valt te vrezen. Verschooten: 'Ik denk niet dat deze crisis de aanzet zal geven tot de noodzakelijke omslag.'

Net als Verschooten mist ook Luc Bas van de Londense denktank The Climate Group de vertaling van het 'wat-verhaal' naar het 'hoe-verhaal'. 'Met preaching to the converted gaan we er niet komen. Wanneer zal de consument bereid zijn om zijn of haar gedrag aan te passen? En hoe rijm je dat met ons democratisch bestel? In China is het makkelijker, daar kan de overheid allerlei maatregelen zonder discussie integraal toepassen. Als ze dat doen, hebben de Chinezen binnen de kortste keren twintig jaar voorsprong. En Europa zal erbij staan en ernaar kijken'.

Sachs blijft erin geloven. 'Als je geen dictatuur wilt, moeten we nu actie ondernemen. Want het zijn crisissen die dictaturen voortbrengen. En als u vraagt of ik een optimist ben, dan antwoord ik met de woorden van Antonio Gramsci: mijn intellect is pessimistisch, maar mijn wilskracht optimistisch.'


DS, 17-01-2009

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB