Van VRT tot BBC: commerciële media willen publieke omroepen uithollen


De VRT doet het uitstekend, en is toch (een beetje) in crisis. De Vlaamse openbare omroep is niet de enige die onder druk staat. In heel Europa vechten openbare omroepen voor hun plaats onder de zon. De commerciële concurrenten en politieke voogden dagen de publieke omroep ‘as we know it’ uit. Kan die de druk weerstaan?


Een ontslagen CEO, besparingen, redactionele beperkingen (geen longreads meer), en een hoofdaandeelhouder die de Vlaamse identiteit ook nog eens beklemtoond wil zien. De VRT staat de laatste maanden onder toenemende druk, van politiek en concurrerende spelers. En dan zijn de onderhandelingen over de beheersovereenkomst nog niet eens begonnen.

Vooreerst het goede nieuws. De VRT is voor de Vlaming een uitstekende koop. Dat staafde professor mediabeleid Tim Raats (VUB) recent nog met cijfers in Humo: “In 2016 kostte de VRT de Vlaming 41 euro per jaar, in 2011 was dat nog 44 euro. Het Europese gemiddelde bedraagt 63 euro. De BBC en de Scandinavische openbare omroepen kosten hun burgers dubbel zoveel als bij ons. De Zwitser betaalt zelfs 136 euro per jaar.” Ook op vlak van medewerkers in dienst zit de VRT onder het Europees gemiddelde.

De VRT trekt ook heel veel kijkers en luisteraars, en is bijvoorbeeld marktleider op de TV-markt. De VRT doorstaat met glans de vergelijking met andere openbare omroepen op dat vlak. Volgens professor televisiestudies Alexander Dhoest (UAntwerpen) krijgt de Vlaming veel terug. “Dat is geen evidentie, want de VRT krijgt in de beheersovereenkomst veel opdrachten opgelegd.”


Primus

De VRT mag dan al op efficiënte wijze uitstekend werk afleveren, in oktober kondigde de Vlaamse Regering een totale besparing van 12 miljoen euro aan tegen 2024. Volgens de VRT-directie zal die besparing echter veel zwaarder uitvallen, tot meer dan 40 miljoen euro in 2024, door onder meer de niet-indexering van de dotatie, en de vergrijzingskosten.

“De voornaamste uitdaging is de financiering”, zegt professor Europees mediabeleid Leen d’Haenens (KU Leuven). “Dat zie je ook elders in Europa: openbare omroepen zitten in de tang van overheden.”

In een rapport uit 2017 stelde de European Broadcasting Union (EBU) al dat de budgetten van publieke omroepen inderdaad in heel Europa onder druk staan. In Nederland werd de voorbije jaren zwaar bespaard op de openbare omroep, en de Britse openbare omroep BBC kondigde woensdag (29 januari) aan dat er 450 banen op de nieuwsredactie zullen verdwijnen.

De EBU, een samenwerkingsverband van vooral publieke omroepen, stelt dat “in een groeiend aantal landen rechtse politieke partijen zich kanten tegen wat zij zien als de ‘progressieve’ vooringenomenheid van publieke omroepen, en willen ze op hun financiering bezuinigen.”

In de ‘Stakeholderbevraging ter voorbereiding van de nieuwe beheersovereenkomst van de VRT met de Vlaamse Regering’ schrijven ook de onderzoekers van de VUB en de UGent dat publieke omroepen in Europa niet gespaard blijven van grootschalige bezuinigingsoperaties. Behalve een bezuiniging op de middelen, betekent dit vaak ook “opgelegde hervormingsoperaties die op erg korte termijn – en wars van langetermijnstrategieën en plannen uitgetekend binnen charters of beheersovereenkomsten – worden doorgevoerd.” Ondoordachte besparingen dus.


Beheersovereenkomst

Dhoest vreest de gevolgen van de aangekondigde besparingen. “Als er financieel gesnoeid wordt bij de VRT is het niet vanzelfsprekend om het even goed te blijven doen. Er is weinig marge, en dus bestaat het risico dat de prestaties van de openbare omroep een duik zullen nemen, en de omroep veel marginaler wordt, zoals in veel landen het geval is. Een beperkt, en minder kwalitatief aanbod zal zich ook laten voelen in luister- en kijkcijfers.”

Ook d’Haenens meent dat de VRT met een krimpend budget niet meer alles zal kunnen doen. “In Nederland stelde men bij eerdere zware besparingen een duidelijke prioriteitenlijst op. Daar stond entertainment bijvoorbeeld niet tussen, maar ‘gezichtsbepalende fictie’ wel.”

De onderhandelingen over een nieuwe beheersovereenkomst voor de VRT voor de periode 2021-2025 worden dit jaar opgestart. De voorbereidingen van die onderhandelingen liggen voor de VRT in handen van interim-CEO Leo Hellemans, na het ontslag van Paul Lembrechts.

Voor d’Haenens is het van belang dat in die beheersovereenkomst werk wordt gemaakt van een strategie op lange termijn, met duidelijke prioriteiten. “Dat zorgt ook voor duidelijkheid bij de ’toeleveranciers’”, zegt d’Haenens. Dé prioriteit zou voor haar het bereiken van jongeren, en andere moeilijk te bereiken doelgroepen moeten zijn.

“Openbare omroepen kunnen daar populaire platformen als Instagram voor gebruiken, met ook het doel ze naar de platformen van de openbare omroep zelf te trekken. Jongeren zijn de kijkers van de toekomst, dus die mag je niet verliezen.”

Behalve besparingen, kondigde de Vlaamse Regering ook een focus op de ‘Vlaamse identiteit’ aan, onder meer met een veelbesproken ‘Canon van Vlaanderen’. Maar, ’ook de VRT draagt bij aan de Vlaamse identiteit’, staat in het regeerakkoord te lezen.

“Ik heb wel de indruk dat er ook een ideologische kant is aan dit verhaal”, zegt Dhoest. “De politiek wil meer controle over de VRT. Dat komt onder meer tot uiting in het feit dat de VRT meer de nadruk moet leggen op de Vlaamse identiteit. Het benadrukken van het Vlaamse karakter is niet nieuw voor de VRT, maar het hangt in de lucht dat de invulling van die identiteit politiek meer gestuurd zal worden.”

De experten denken niet dat het in Vlaanderen eenzelfde vaart zal lopen als in Hongarije, of Polen waar, in de woorden van EBU, “ooit trotse onafhankelijke openbare nieuwsaanbieders tegenwoordig verplicht zijn om de lijn te volgen van regeringen die weinig respect hebben voor pluraliteit van standpunten en vrijheid van meningsuiting”.


Lobbymachine

Behalve uit politieke hoek, zetten ook de commerciële concurrenten druk op de financiering van publieke omroepen. Die druk is niet nieuw, merkt EBU op, “maar nu de gedrukte pers in een economische crisis is beland, heeft het lobbyen tegen omroepen met gegarandeerde publieke financiering nieuwe hoogten bereikt”.

De lobbymachine van de commerciële spelers vindt volgens d’Haenens inderdaad gehoor bij de politiek. “Die lobby is sterk en goed uitgebouwd. In Nederland is Madeleine de Cock Buning, voormalig toezichthouder op de media, nu bijvoorbeeld aan het werk als lobbyist voor Netflix.”

Het lobbyen beperkt zich niet tot het budget van de openbare omroep, maar viseert ook de ‘output’. In het Vlaams regeerakkoord staat letterlijk dat de VRT “geen longreads” meer kan publiceren, en dat tekst “enkel ter ondersteuning van het audiovisuele” dient.

Het beperken van de geschreven online output van de VRT is al langer een verzuchting van onder meer DPG Media, het moederbedrijf van onder meer Het Laatste Nieuws en De Morgen. Ook andere private spelers als Mediahuis en Roularta laten tijdens de stakeholderbevraging duidelijk blijken niet gediend te zijn met de ‘rechtstreekse concurrentie’ die de VRT aangaat met de commerciële nieuwssites. In de woorden van Xavier Bouckaert, gedelegeerd bestuurder van Roularta:

"Het online aanbod van de VRT moet vooral op video gericht zijn. We zijn geen voorstander van uitgebreide artikels, onderzoeksjournalistiek, geschreven analyses en opinies die al ruimschoots gepubliceerd worden door andere Vlaamse mediabedrijven."

De Vlaamse Regering is die verzuchting blijkbaar genegen. In Franstalig België kreeg de RTBF eerder al een beperking opgelegd van de hoeveelheid tekst die het mag brengen.

In heel Europa verzetten krantenuitgevers zich tegen het feit dat publieke omroepen op hun websites niet langer enkel beeld brengen, maar ook tekst. In Duitsland kwam het zelf tot een rechtszaak tegen ARD wegens oneerlijke concurrentie, beschrijft EBU. ARD benadrukt sindsdien telkens – met onder meer een camera-symbooltje – dat teksten een afgeleide zijn van de televisie-output.

In veel landen woedt de discussie wel, maar enkel aan RTBF, ARD/ZDF en ook SRG-SSR in Zwitserland, werden effectief al beperkingen opgelegd, staat te lezen in de ‘stakeholderbevraging’.

“De commerciële spelers zouden niet liever zien dan dat er bespaard wordt op de VRT”, stelt professor Dhoest. “Ze spelen een belangrijke rol in de druk die er nu op de VRT wordt uitgeoefend. De VRT is hen al langer een doorn in het oog, omdat die volgens hen marktverstorend werkt. Het ligt nochtans niet alleen aan de VRT dat de commerciële spelers het minder goed doen.”


Vlaamse Netflix

De VRT kreeg in de aflopende beheersovereenkomst de expliciete opdracht om de markt te versterken. En kreeg daartoe ook zeer specifieke verplichtingen opgelegd. Commerciële spelers zien het beperken van de VRT-rol tot radio en TV als zo’n marktversterkende maatregel, staat in de stakeholderbevraging te lezen. Voor DPG Media komt daar nog een specifieke eis bovenop: meewerken aan een ‘subscription video on demand’-dienst (SVOD); een ‘Vlaamse Netflix’.

Apache beschreef eerder hoe DPG Media, de grootste mediagroep van de Benelux, erin slaagde om de steun te krijgen van de Vlaamse Regering in het verplichten van de VRT om mee te stappen in een ‘Vlaamse Netflix’. In de stakeholderbevraging staat daarover volgende veelzeggende passage:

"DPG Media ziet de betrokkenheid van de VRT hierin als noodzakelijk om schaal te creëren voor de Vlaamse markt. Tegelijkertijd merkt DPG op dat de beheersovereenkomst erop moet toezien dat de VRT niet te veel content gratis ter beschikking stelt zodat een SVOD-initiatief slaagkansen krijgt."

Ook een citaat van een vertegenwoordiger van DPG Media tijdens de stakeholderbevraging laat weinig aan de verbeelding over:

"We moeten er goed over nadenken in welke mate wij publieke middelen wensen te gebruiken om Vlaamse fictie gratis aan te bieden op VRT NU zoals Over Water. Dan denk ik dat dat niet het goede model is. Dat wil niet zeggen dat VRT geen eigen digitale app moet hebben, maar we moeten het economisch model daarrond in lijn brengen met het commercieel model die commerciële zenders nodig hebben om te blijven bestaan. Het is moeilijk genoeg om op te boksen tegen grote spelers en wij moeten zien dat wat we definiëren als digitaal model daarmee in harmonie is."

Naast een betalende ‘Vlaamse Netflix’ kan dus geen volledig gratis streamingdienst als VRT NU blijven bestaan. De strijd tussen de VRT en de ‘commerciëlen’ is nog niet gestreden.

“Zeker nu hun advertentie-inkomsten dalen, voeren ze de druk op de openbare omroep nog verder op. De VRT is niet alleen een concurrent op vlak van luisteraars en kijkers, maar ook voor advertenties. Nochtans dwingt de Vlaamse Regering de VRT om ook op daar inkomsten te halen. De politiek zal moeten kiezen”, besluit Dhoest.


Apache, 30-01-2020 (Jan Walraven)