Aanpak fake news gaat over meer dan fake news alleen


De grootste uitdaging voor de journalistiek? Dat is het grote publiek opnieuw de waarde van professioneel gemaakt nieuws te laten inzien, schrijft Pol Deltour.


Fake news en desinformatie zijn verwoestende fenomenen die niet alleen de menselijke waardigheid aantasten, maar ook samenlevingen in hun geheel. Uiterst gevaarlijk wordt het wanneer liegende en populistische (aspirant-)machthebbers zich ervan bedienen om een maatschappij naar hun hand te zetten. Maar we moeten het probleem in de juiste context plaatsen. Op een recente studiedag van de Koninklijke Vlaamse Academie van België (KVAB) getuigde de hoogleraar Peter Van Aelst (UAntwerpen) dat fake news alleen hier en daar voorkomt bij ons. Zo ging laatst op sociale media nog het gerucht rond dat enkele tv-schermgezichten een stuiver bijverdienden met de verkoop van schoonheidsproducten. Een verkooptruc, zo bleek.

Maar al bij al valt het in onze contreien best mee. De Vlaamse professionele nieuwsmedia leveren nog altijd een veelkleurig en betrouwbaar pakket aan informatie, en dat ondanks de schade die Google, Facebook en co. aan hun zakenmodellen hebben toegebracht. Ondanks de gestage terugloop van het aantal beroepsjournalisten ook: min 150 in 10 jaar tijd. En ondanks de vaak gebrekkige arbeidsvoorwaarden van die journalisten, want ook die beïnvloeden de kwaliteit van het geleverde nieuwsproduct.


Wat is fake news?

Dat blijven pijnpunten, maar toch mogen we fier zijn op wat de Vlaamse redacties dag na dag presteren. En dan hebben we het nog niet gehad over de kwaliteitsbewaking via factchecking, rubrieken als ‘correcties & aanvullingen’, ombudsvrouwen en -mannen, redactie- en deontologische raden en de Vlaamse Raad voor de Journalistiek (www.rvdj.be).

Des te belangrijker is het dat bij de aanpak van fake news de juiste problemen worden getackeld en dat de professionele journalistiek in Vlaanderen er niet het slachtoffer van wordt. Dat laatste is nochtans niet denkbeeldig. Het begint al met de definitie die je noodzakelijkerwijs aan ‘nepnieuws’ moet geven voor je het begint aan te pakken. De al genoemde KVAB doet in een pas verschenen rapport een poging. Ze omschrijft nepnieuws als ‘uit de lucht gegrepen verzinsels verspreid met als doel mensen te beïnvloeden (propaganda), te misleiden en/of zo veel mogelijk clicks in het internetverkeer te verzamelen (geld*gewin)’.

De poging is verdienstelijk, maar roept ook vragen op. Is ‘verzinsel’ niet een al te subjectief begrip, zelfs wanneer je er ‘uit de lucht gegrepen’ aan toevoegt? Wat met nieuws dat aan een vertrouwelijke en anonieme bron is opgehangen? Is informeren dan niet altijd een vorm van ‘beïnvloeding’? En zijn alle nieuwsmedia – inclusief de openbare – dan niet uit op een zo groot mogelijk aantal clicks, zij het voor het nieuws dat ze zelf verkiezen aan te bieden aan hun publiek? Als richtsnoer voor discussie of zelfs zelfregulering kan de KVAB-definitie zeker dienen, maar je wilt echt niet dat zo’n omschrijving ooit in een wet – laat staan een strafwet – terechtkomt.


Kinderporno en bouwkits voor wapens

Wat valt wél te doen? Zoals het KVAB-rapport aangeeft, kunnen de professionele mainstream*media nog meer op factchecking inzetten, bijvoorbeeld via een onafhankelijk Vlaams onderzoekscentrum. Maar een veel grotere uitdaging blijven de techgiganten die tonnen desinformatie en nepnieuws op hun platformen laten circuleren. Vaak gaat het om erge zaken, denk aan kinderporno of bouwkits voor vuurwapens. En dus moet dringend worden nagegaan in welke mate en hoe Facebook, Google en co. kunnen worden geresponsabiliseerd.

De kernvraag daarbij is: via zelf- of overheidsregulering? Aangezien het eerste tot dusver weinig zoden aan de dijk zet, valt overheidsingrijpen te overwegen. De nieuwe privacywetgeving (GDPR) was al een goede aanzet en de nakende Europese auteursrichtlijn is een nieuwe stap in de goede richting. Maar misschien moeten Mark Zuckerberg en Sundar Pichai, de ceo’s van Facebook en Google, nog meer de juridische hoedanigheid krijgen van echte en verantwoordelijke uitgevers, veeleer dan die van distributeurs.


Versnipperd nieuws

Ook bij de ontvangers van de informatiestroom moet een en ander veranderen. Want de kwaliteit van het Vlaamse nieuwsaanbod mag dan nog op een hoog peil staan, dat nieuws bereikt minder en minder het grote publiek. Verontrustend is de tendens – vooral bij jongeren – om het nieuws almaar meer versnipperd tot zich te nemen, meanderend tussen de geïsoleerde en toevallige hits en hints die ze krijgen van vrienden online.

Maar de verleidingen en afleidingen op het internet zijn dan ook groot. Digitale aandacht*zoekers maken het grote publiek verslaafd met entertainment, sensatie, desinformatie en fake news, en worden daar steeds beter in. Niet voor niets sturen de grote bazen van de Californische big tech hun kinderen naar scholen waar digitale tools zo veel mogelijk worden gebannen.

Wellicht is dit de grootste uitdaging die ons te wachten staat: hoe overtuigen we mensen ervan opnieuw professioneel gemaakt nieuws tot zich te nemen en te waarderen? En om daarvoor te betalen? De Vlaamse overheid moet nog meer inzetten op projecten van mediawijsheid, in het onderwijs en daarbuiten. Ze zou een nieuwsabonnement ook fiscaal aftrekbaar kunnen maken.

Journalistiek is de noodzakelijke smeerolie voor die prachtige machine van onze democratische rechts- en verzorgingsstaat. De inzet is dan ook groot.


DS, 27-03-2019 (Pol Deltour)