Hang naar eenheid is riskant


Het belang van religie groeit, schrijft Sir Jonathan Sacks in zijn boek ’Leven met verschil’. Volgens de Britse opperrabbijn kan godsdienst polariseren, maar ook samenhang brengen. „Christenen doen het. Ik durf mezelf moeilijke vragen te stellen. Nu de moslims nog."


’Jullie hebben in Nederland spannende dagen gehad na de moorden op Fortuyn en Van Gogh. Wij hebben ook spannende ogenblikken gehad, vooral na de terreuraanslagen van 7 juli hier in Londen.”

Jonathan Sacks vertelt hoe de Britse minister van Binnenlandse Zaken ’binnen een etmaal’ de hoofden van alle religieuze groeperingen bijeenhad.

„En tot zijn verbazing ontdekte hij dat wij elkaar allemaal kenden en dat we onderling bevriend waren. We spraken samen op Trafalgar Square de grote menigte toe, en we hebben direct na de aanslagen een gemeenschappelijke verklaring van joden, christenen en moslims uitgegeven. Dus ik denk dat mijn boek op iets inspeelt wat in al die verschillende godsdienstige stromingen gaande is.”

In ’Leven met verschil’ – geschreven in reactie op de aanslagen van 11 september 2001 – pleit Sacks ervoor dat religieuze tradities in hun denken ruimte maken voor het bestaan van andere tradities en culturen. Maar hoe kan hijzelf als orthodox-joodse rabbijn ruimte maken voor andere godsdiensten? De Bijbel laat zich toch niet bepaald lezen als een handleiding voor multireligieuze dialoog.

Sacks: „Wat heel belangrijk is om te zien: tegen afgoderij keert de Bijbel zich alleen binnen de ruimte van Israël. De profeten bekritiseren nergens de Egyptenaren of de Assyriërs of andere volken vanwege hun afgoderij. Als de profeet Amos zich tegen de volkeren richt, verwijt hij ze niet dat ze afgoden dienen – hij zegt dat ze wreed zijn en onrechtvaardig.”

Daarom denkt Sacks dat „in de Bijbel het vereren van andere goden wordt geduld, behalve op dat hele kleine stukje grond dat Israël is, want dat is de plaats waar God geheiligd moet worden. Natuurlijk, je kunt geen moderne ideeën over religieuze tolerantie verwachten in documenten van drieduizend jaar oud, maar je kunt daar in die teksten wel de bouwstenen voor zoeken.”

Sacks erkent dat hij moeite heeft met het geweld tegen de andere volken in de Bijbel, zoals in de verhalen over de inname van het beloofde land. „Dat wordt mijn volgende boek”, zegt hij. „Het jodendom heeft zich al vanaf de eerste eeuwen van onze jaartelling met dat probleem beziggehouden. Joodse wijzen hebben steeds manieren gezocht om afstand te scheppen tussen de geweldsteksten in de Bijbel en hun eigen werkelijkheid. De omgang met de heilige geschriften is bij alle eerbied en zorgvuldigheid nooit slaafs en kritiekloos geweest.”

Op het omslag van Sacks’ boek staat een afbeelding van de Toren van Babel. Hij geeft aan het bijbelse verhaal over de toren en de spraakverwarring een positieve duiding. Omdat het eenheidsstreven van mensen altijd weer slachtoffers maakt en totalitair wordt, bevestigt God met de spraakverwarring de waarde van verschil en diversiteit.

„Je moet de logica begrijpen van wat er in die eerste hoofdstukken van Genesis gebeurt. Het is alsof God door al die opeenvolgende experimenten heen gaat om te kijken wat er mogelijk is op aarde. God weet hoe het werkt in de hemel, maar als je mensen vrijheid geeft, breng je een bepaalde mate van onvoorspelbaarheid in het systeem. Het is alsof God dan gaandeweg de eisen aanpast aan de mogelijkheden. Natuurlijk, in het einde der tijden zullen de mensen één zijn rond de openbaring van Gods éne Naam. Maar voorlopig is dat geen haalbare kaart. Er moeten veel talen en culturen zijn. Want als het allemaal samenkomt krijg je een totalitair systeem. Is dit nu de traditionele joodse uitleg? Nee. Maar ik kan tot die uitleg komen omdat ik werkelijk geloof in het goddelijk auteurschap van de Schriften. Ik neem aan dat wij dingen in de tekst horen, vandaag, die in een andere tijd niet gehoord werden. De traditie die ik volg, vraagt wat de tekst hier en nu tegen mij zegt, en niet wat ze toentertijd betekende. Dus ik hoef niet per se te beweren dat de tekst dat toen al bedoelde.”

Religie heeft meer waarde dan filosofie, meent Sacks, want religies stichten gemeenschappen. In een afbrokkelende samenleving zijn zulke netwerken van solidariteit, zingeving en vorming nodig. Maar staan zulke gemeenschappen niet net als alle verenigingen onder druk?

„Gemeenschappen bloeien zodra er werk aan de winkel is. Omdat we momenteel een veiligheidsrisico hebben voor al onze gebouwen, hebben wij in Groot-Brittannië een vrijwillige beveiligingsdienst opgezet, met drieduizend jonge vrijwilligers. Er zijn heel wat joodse jongeren die beslist geen voet in een synagoge zetten. Via de beveiligingsdienst geven we die jongeren nu de mogelijkheid om buiten de synagoge te staan en toch een religieuze daad te verrichten. Ze staan daar terwijl de diensten plaatsvinden en dat kan wel drie of vier uur duren. Zo zijn we onbedoeld een soort dating-agentschap voor jongeren geworden. Dat is nu de wet van de onbedoelde gevolgen.”

Het boek van Sacks is in christelijke kring in Groot-Brittannië gunstig ontvangen. Maar zal het pleidooi voor actieve tolerantie werkelijk worden opgepakt?

„Het zal vooral een diepe worsteling vergen in de ziel van de islam. Maar het moet voor moslims bemoedigend zijn om te zien dat ik mijzelf moeilijke vragen durf te stellen. Toen de katholieke kerk zichzelf de spiegel voorhield met de encycliek Nostra Aetate, was dat heel bemoedigend voor mij. Moet ik dan niet hetzelfde doen? Daarom heb ik dit boek geschreven. Ik heb geprobeerd mijn eigen traditie – die doorgaans als zeer exclusivistisch gezien wordt – vanuit haar eigen bronnen opener te maken. Ik hoop dat moslims en christenen daar kracht uit putten. Als christenen het doen putten joden en moslims er kracht uit, en als een moslim het doet... enzovoorts.”

Maar doen moslims dat ook? Sacks heeft goede hoop. „Akbar Ahmed, docent islamitische studies in Washington, schreef een groot artikel over het boek in de Pakistan Daily Times. Dat een moslim in een Pakistaanse krant een gunstig stuk schrijft over een rabbi, dat is op zich al bijzonder.”


Jonathan Sacks: Leven met verschil, uitgeverij Meinema/Pelckmans 2005, ISBN 9021140810, 19,50 euro



Trouw, 29-11-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB