De Arabieren. Een geschiedenis

Eugene Rogan, De Arabieren. Een geschiedenis. Vertaald door Guus Houtzager, De Bezige Bij, 712 blz., 49,90 €. Oorspronkelijke titel: The Arabs: a history.


Weinig regio's wegen zo zwaar op de wereldpolitiek als het Midden-Oosten. Historicus Eugene Rogan legt een klare lijn tussen de jaren 1516 en 2010.


In de geschiedenis van de Arabische wereld zijn er van die momenten die erg herkenbaar zijn, maar dateren van honderden jaren geleden. Neem Napoleon Bonaparte, die in 1798 om geostrategische redenen Egypte binnenviel en aan de inwoners liet verklaren: ‘Volk van Egypte, er zal u worden verteld dat ik ben gekomen om uw religie te vernietigen. Geloof het niet! Antwoord dat ik ben gekomen om uw rechten in ere te herstellen en de usurpators te straffen, en dat ik God, zijn Profeet en de Koran respecteer.'

Het zijn haast dezelfde woorden die de Britten uitspraken toen ze in 1917 op zoek naar grond en olie Irak veroverden — om drie jaar later te worden geconfronteerd met een massale opstand tegen de Britse ‘bevrijding'. Zeven jaar geleden kwamen ook de Amerikanen om ‘uw rechten in ere te herstellen' en ze maakten exact hetzelfde mee.

In zijn boek De Arabieren. Een geschiedenis vertelt de Amerikaanse historicus Eugene Rogan, die doceert aan de universiteit van Oxford, welke historische lijnen de huidige problemen van het Midden-Oosten mee verklaren. Rogan doet dat in de vloeiende stijl die de moderne Angelsaksische geschiedschrijving kenmerkt, waarbij opmerkelijke anekdotes en persoonlijke getuigenissen meanderen doorheen de grote geschiedenis. Rogan maakt daarbij vooral gebruik van Arabische commentaren en getuigenissen over gebeurtenissen, wat voor een keer de overheersende westerse kijk op de geschiedenis relativeert.

Zo kwamen in het kielzog van het Franse leger dat in 1798 Egypte veroverde ook tal van wetenschappers mee. In een ware beschavingsmissie moesten die onder meer de Egyptenaren overtuigen van de triomf van de rede en de wetenschap — waarin de Arabieren al sinds de veertiende eeuw het voortouw hadden verloren. Toen de Fransen voor islamitische intellectuelen een scheikundedemonstratie hielden, luidde de droge commentaar van een van de Egyptische toeschouwers: ‘Dit is allemaal goed en wel, maar kunnen ze het voor elkaar krijgen dat ik tegelijkertijd hier en in Marokko ben?'

Een andere toeschouwer, de intellectueel en theoloog Abd al-Rahman al Jabarti, dacht er anders over: ‘Ze hadden in het Instituut vreemde dingen, toestellen en apparaten en waarmee ze resultaten bereikten die door geesten als de onze niet te bevatten zijn'.

Dezelfde tegenstelling tussen conservatisme en moderniteit, die tot vandaag doorleeft in de Arabische wereld, zit vervat in het boek dat Rifaa al-Tahtawi schreef over zijn bezoek aan Parijs in 1826. De Egyptenaar verwonderde zich over de verhouding van de seksen in Parijs: ‘De mannen hier zijn de slaaf van de vrouwen en staan onder hun bevel, ongeacht of ze knap zijn.' Maar evenzeer sprak al-Tahtawi zijn bewondering uit voor de egalitaire Franse grondwet en over de ‘couranten', waarin journalisten ‘degene die iets goeds heeft gedaan aanmoedigen, of degene die iets verachtelijks heeft gedaan op zijn schreden doen terugkeren'. Al-Tahtawi's boek over de Franse grondwet had een grote impact op een reeks hervormingsbewegingen in de Arabische negentiende eeuw.


COCON

De voorgaande eeuwen was de regio grotendeels afgesloten geweest van buitenlandse invloeden, nadat de musketten van de Ottomaanse Turken in 1516 de zwaarden van de Egyptische Mamelukken hadden verslagen op het slagveld. Rogans boek begint daar, op het slagveld van Marj Dabiq in Noord-Syrië. Met die eerste massale ‘buitenlandse bezetting' van een groot deel van de Arabische wereld raakten de Arabieren gevangen in een buitenlandse cocon waaruit ze sindsdien nooit helemaal zijn weggeraakt.

Veruit het grootste deel van Rogans De Arabieren gaat over de gebeurtenissen in de twintigste eeuw, toen de Ottomanen na de Eerste Wereldoorlog moesten plaatsmaken voor de Fransen en de Britten. Die lieten hun onafhankelijkheidsbeloftes aan de Arabische opstandelingen — vooral bekend via hun ‘assistent' T.E. Lawrence (of Arabia) — varen om zelf hun koloniale gebieden uit te breiden. De daaropvolgende opstanden tegen de Fransen en de Britten, van het Rifgebergte in Marokko via Syrië tot Irak — werden bloedig neergeslagen. Nog in 1945 bestookten de Fransen de Syrische hoofdstad Damascus met artillerie en vliegtuigbommen, voor ze het veld moesten ruimen voor onafhankelijke Arabische republieken die verstrikt geraakten in de vestiging van de staat Israël in 1948 en de Koude Oorlog tussen het Westen en de Sovjet-Unie.


COMPLEX

Rogan schrijft de verantwoordelijkheid voor al wat misliep aan diverse hoofdrolspelers toe. Hij is even kritisch voor de buitenlandse overheersers als voor Arabische autoritaire leiders zoals de Egyptische nationalist Gamal Abdel Nasser. ‘Wil de Arabische wereld de kringloop van onderworpenheid aan de regels van andere volkeren doorbreken, dan is daarvoor een evenwichtige betrokkenheid van de dominante grootmachten van het moment vereist, alsmede een streven naar hervormingen binnen de Arabische wereld zelf', aldus Rogan in zijn epiloog.

Zijn beschrijving van de enorme impact van het Israëlisch-Palestijnse conflict op de regio, zo noteerde het Britse weekblad The Economist met typerende onderkoeldheid, ‘zal waarschijnlijk wat onvrede oproepen bij de eerder onkritische supporters van Israël'. The Economist riep de oorspronkelijke Engelse versie van De Arabieren uit tot een van de tien beste boeken van 2009.

Rogan besteedt ook uitgebreid aandacht aan de opkomst van het politieke islamisme in de twintigste eeuw en de huidige impact van religieus geïnspireerde bewegingen in het Midden-Oosten, van de Egyptische denker Sayyid Qutb in het midden van de 20ste eeuw tot Osama bin Laden vandaag.

Ook daar slaagt Rogan in een kritische evenwichtsoefening die zijn hele boek typeert: hij maakt de lezer op een onderhoudende manier duidelijk dat in het Midden-Oosten alles altijd net iets complexer is dan op het eerste gezicht lijkt.


DS, 23-07-2010 (Jorn De Cock)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB