Het Stoïcisme van Marcus Aurelius

[bijlinda]

De keizer-filosoof die zich liet leiden door het stoïcisme


Frédéric Lenoir, De droom van Marcus Aurelius. Van filosofie naar levenskunst. Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2025.


Het uitgangspunt

Marcus Aurelius (121-180), keizer van het Romeinse Rijk van 161 tot 180, schreef in zijn laatste levensjaren filosofische notities die tal van schrijvers hebben beïnvloed, onder wie Goethe, Schopenhauer, Tolstoj en Weil.

De Notities zijn korte spreuken die de kern van de stoïcijnse leer weergeven, bedoeld als zelfaansporingen om oprecht te leven, als een filosoof, volgens de rede en rechtvaardigheid. Daarmee voegde Marcus Aurelius zich in de stoïcijnse traditie van de logoi philosophoi, zinspreuken die helpen om de rechte weg aan te houden. Het dagboek werd pas in de renaissance in het Westen ontdekt; in het Byzantijnse Rijk was het al sinds de tiende eeuw bekend.


De uitwerking

Toen Marcus Aurelius hoorde dat hij was uitverkoren tot keizer, was hij allerminst opgetogen. Maar zijn kennis van de stoïcijnse filosofie, die gebiedt om alles wat er gebeurt als noodzakelijk te verwelkomen – amor fati – hielp hem om zijn lot te aanvaarden.

Het werd geen makkelijk lot. Marcus Aurelius had een zwakke gezondheid en werd geconfronteerd met grote crisissen: overstromingen van de Tiber in Rome, aardbevingen, hongersnoden, een pokkenepidemie en opstanden aan de randen van het rijk.

In het eerste deel van zijn boek beschrijft Lenoir het leven van Marcus Aurelius. Het tweede deel is gewijd aan de grote thema’s van de Notities. De voornaamste stellingen van het stoïcisme komen erin terug: ‘Het universum is een levend wezen waarin alles van alles afhankelijk is, alles wat gebeurt is noodzakelijk. Goed en kwaad bestaan in morele intentie, niet in externe gebeurtenissen. Niet de werkelijkheid maakt ons (on)gelukkig, maar de voorstelling die wij ons ervan maken. We moeten in het heden leven. Het doel van een filosofisch leven is het bereiken van gelijkmoedigheid, gemoedsrust en sereniteit.’

Marcus Aurelius is het sterkst beïnvloed door de late Stoa van Seneca en Epictetus. Vaak citeert hij uit het Handboekje van Epictetus, dat gaat over het onderscheid tussen wat wel in onze macht ligt (onze overtuigingen en impulsen, ons streven en vermijden) en wat niet in onze macht ligt (ons lichaam en bezit, onze reputatie en ambten). Volgens Epictetus komt ons ongeluk vaak voort uit het feit dat wij verlangen naar dingen die niet in onze macht liggen. De leer van de instemming, het aanvaarden van wat niet in onze macht ligt, vormt dan ook de kern van de stoïcijnse moraal.


De verdieping

Marcus Aurelius heeft zijn dagboek geschreven als een soort geestelijke training. Steeds opnieuw waarschuwt hij zichzelf voor ijdelheid: ‘Kijk hoe snel alle dingen in de vergetelheid raken, kijk naar de peilloze afgrond van de tijd voor en na ons korte bestaan, kijk hoe leeg en hol de klank van roem is. De hele aarde is in feite maar een stipje, en wat een piepklein stukje daarvan is bewoond.’

Opvallend in de Notities zijn verder de gedachte-experimenten. Het zijn oefeningen om zich voor te bereiden op ongeluk door het op voorhand te visualiseren. Daardoor kan de stoïcijnse filosoof zich voorbereiden op elke wending van het lot en nooit zijn sereniteit verliezen.


Redenen om dit boek niet te lezen

Marcus Aurelius was niet enkel een keizer-filosoof, hij bleef ook in sterke mate een kind van zijn tijd: een Romeinse heerser met veel macht. Lenoir toont onder meer hoe ongenadig hij Joden en christenen vervolgde omdat ze weigerden de Romeinse rituelen te vervullen.


Redenen om dit boek te lezen

Lenoir bekent ontroerd te zijn door de Notities. Zijn enthousiasme merk je als lezer: hij schrijft helder en eenvoudig, ook over moeilijke dingen.

Toch is hij niet idolaat. Hij beseft dat Marcus Aurelius, hoewel hij de positie van vrouwen en slaven wat heeft verbeterd, geen revolutionair was. Voorts geeft Lenoir toe dat de stoïcijnse berusting in het lot onvermijdelijk elke grote maatschappelijke hervorming in de weg staat.

Op individueel vlak hebben de Notities wel veel te bieden, ze vormen een uitstekende introductie in het stoïcisme voor al wie zich wil verdiepen in filosofie als levenskunst.


Blog Trouw, 26-11-2025 (Sofie Messeman).