Demo-proof

[bijlinda]

Zo maak je de democratie populismeproof


Versterk je controlemechanismen en houd de gescheiden machten goed uit elkaar, zegt Timothy Garton Ash.


Hoe kunnen we onze democratieën verdedigen tegen wie ze wil vernietigen? Er wordt veel gepraat over strategieën om antiliberale populisten van de macht te houden, maar Donald Trumps sloophamer herinnert ons er dagelijks aan dat het net zo belangrijk is om de democratie te versterken, zodat ze een regeerperiode van populisten kan doorstaan.

‘Wehrhafte Demokratie’, het Duitse concept dat weleens vertaald wordt als ‘militante democratie’, slaat in feite op een democratie die in staat is zichzelf te verdedigen. Onder dat motto stellen sommigen in Duitsland voor om de Alternative für Deutschland (AfD), momenteel een van de populairste partijen in het land, te verbieden. Dat is de verkeerde weg. Het zou de aanhangers van de extreemrechtse partij alleen maar meer overtuigen dat de democratische staat zelf een liberale elitaire samenzwering is, en de AfD een aureool van martelaarschap verlenen.

Het Franse experiment van een ‘republikeinse boog’, waarbij vrijwel alle andere partijen het alleen eens zijn over het weren van Marine Le Pens Rassemblement National, werkt ook averechts. Het is niet verwonderlijk dat zo’n breed scala aan partijen het niet eens kan worden over dringende hervormingen en dat het Rassemblement National vanaf de zijlijn kritiek kan blijven leveren.

Het loont om te kijken naar het voorbeeld van Nederland, waar de partij van de opruiende islamofobe populist Geert Wilders aan de macht kwam in een coalitieregering, niet presteerde, zelf die regering ten val bracht en de daaropvolgende verkiezingen (zij het nipt) verloor van een liberale partij onder leiding van de jonge, dynamische Rob Jetten.

Maar als je het risico wilt nemen om populisten in de regering toe te laten, moet je eerst de verdedigingswallen van je democratie stutten. Anders zullen ze de democratie misbruiken om ze te ontmantelen, zoals Viktor Orban in Hongarije heeft gedaan en Trump in de VS probeert te doen. Beetje bij beetje zullen ze de democratie omvormen tot wat politicologen een electoraal autoritair systeem noemen. Er zijn nog altijd verkiezingen, maar ze zijn niet vrij en eerlijk. Het speelveld is niet gelijk.


Nerdy onderwerpen

Hier zijn een paar zaken om in overweging te nemen als je je democratie wilt bestendigen tegen populisme.

Evenredige vertegenwoordiging. Een tweepartijenstelsel waarin de winnaar alles krijgt, zoals in de Verenigde Staten – en zoals in het Verenigd Koninkrijk vóór de recente versnippering van het partijlandschap – kan nuttig zijn, totdat een nationalistische populist een van de twee grote partijen overneemt, zoals Trump heeft gedaan. Dan maakt het de situatie alleen maar erger. Ga liever voor evenredige vertegenwoordiging, zodat populisten worden ingeperkt door coalitiepartners, zoals in Nederland en een groot deel van continentaal Europa.

Beheer van de verkiezingen. Misschien een beetje nerdy, maar wel belangrijk. Het absurd archaïsche Amerikaanse systeem, waarin elk van de vijftig staten zijn eigen procedures heeft, zet de deur open voor partijdige gerrymandering (het hertekenen van kiesdistricten), kiezersonderdrukking en alle andere vuile trucs waar Trump naar grijpt in aanloop naar de tussentijdse verkiezingen van volgend najaar.

Een publieke omroep. De gedeelde publieke ruimte eigen aan een democratie wordt overal uitgehold door de gelijktijdige fragmentatie en polarisatie. Die wordt veroorzaakt door de Amerikaanse kapitalistische versie van de digitale revolutie. Makkelijke oplossingen zijn er nauwelijks. Beschik je nog over een betrouwbare publieke omroep, zoals in Groot-Brittannië, Canada, Australië, Duitsland of België, dan moet je die met hand en tand verdedigen, de redactionele onafhankelijkheid afschermen, het budget verdubbelen en zijn aanwezigheid op de sociale media opdrijven.

Media-eigendom. Censuur is zó ouderwets. De moderne autoritaire leider controleert de vrijheid van meningsuiting via eigenaarschap. In Turkije en Hongarije zijn de belangrijkste media in handen van de oligarchische vriendjes van de leider. Op het eerste gezicht lijkt het misschien op mediapluralisme, achter de façade oogt de werkelijkheid heel anders. Het is bijna onmogelijk om daarover een algemene regel te formuleren. Buitenlands eigendom is een vloek geweest voor Britse kranten (denk aan Rupert Murdoch), maar een zegen voor de verdediging van de democratie in postcommunistische landen (zie de Poolse omroep TVN).

Een onafhankelijke rechterlijke macht. Voor de hand liggend, maar erg belangrijk. De juridische chaos in Polen laat zien wat er gebeurt als de rechtsorde inzakt. Onlangs was er in Duitsland een rampzalig incident waarbij de kandidatuur van een links-liberale rechtsgeleerde voor een zetel in het Grondwettelijk Hof, die al was goedgekeurd door de relevante parlementaire commissie, werd geblokkeerd door een groep conservatieve dwarsliggers. Net als de aanvallen op de BBC is dat precies wat je niet moet doen als er populisten aan de poort staan.

Neutraliteit van het ambtenarenapparaat. Het ‘Project 2025’ van de Heritage Foundation, dat de regering-Trump nu grotendeels aan het uitvoeren is, vroeg uitdrukkelijk om een partijpolitieke zuivering van de ambtenarij. Het meest verontrustende is misschien wel dat dit al gebeurt bij het ministerie van Justitie, waar honderden ambtenaren zijn ontslagen of opgestapt. Waarop wraakzuchtige aanklachten volgden tegen uitgesproken critici van Trump, zoals John Bolton, James Comey and Letitia James.

Constitutionele monarchie. U lacht? Toen de politicoloog Yascha Mounk hem in zijn podcast The good fight vroeg hoe we liberale democratieën het best kunnen verdedigen, wees Tom Ginsburg, de vooraanstaande Amerikaanse grondwetspecialist, onverwacht op de voordelen van een constitutionele monarchie. Antiliberale populisten beweren namens de natie te spreken, maar als je een constitutionele monarch hebt die de onbetwiste, onpartijdige hoogste vertegenwoordiger van de natie is, wordt die ruimte in ieder geval gedeeltelijk bezet. Ik suggereer niet dat de VS een van de erfgenamen van George III moeten terughalen, maar als je toevallig een constitutionele monarchie hebt, zoals Groot-Brittannië, België en Nederland, behoud die dan – in de praktijk is het, paradoxaal genoeg, een sterkhouder van de democratie.


Perkamenten barrières

Ik zou nog heel wat andere gebieden kunnen noemen, zoals veiligheidsdiensten, het leger, universiteiten en de incestueuze, neo-oligarchische banden tussen het grote geld en de politiek. In alle gevallen zullen de specifieke nationale antwoorden verschillen. Het helpt om gedetailleerde bepalingen op te nemen in een moeilijk te wijzigen grondwet, maar wat James Madison in Federalist paper 48 zo treffend “perkamenten barrières” noemde, vormen op zich geen garantie. Wij, het volk, moeten in actie komen om ze te beschermen. Toen ik vorige maand in Praag was, maakten mijn Tsjechische vrienden zich klaar om hun publieke televisie en radio te verdedigen, desnoods op straat.

Wat pijnlijk duidelijk is: zodra je essentiële controlemechanismen kwijt bent, wordt het uitermate moeilijk om ze weer te installeren. Afbreken is zoveel makkelijker dan opbouwen. Kijk maar naar de puinhoop waarin Polen zich bevindt – en waarin de VS zich morgen zullen bevinden. Voor de liberale democratie geldt, net als voor de gezondheid, dat voorkomen beter is dan genezen.


Blog DS, 24-11-2025 (Timothy Garton Ash)