Moeten we de extreme rijkdom inperken, die ons machtige mannen als Elon Musk bezorgde?


Is limitarisme, het begrenzen van vermogen, een remedie voor de groeiende vermogenskloof? Twee filosofen buigen zich over deze kwestie.


De rijkste 1 procent van de Nederlandse bevolking bezit circa 30 procent van al het vermogen, berekende de Utrechtse promovendus Simon Toussaint. Cijfers waaruit zou blijken dat de vermogenskloof in Nederland wijder is dan gedacht. Wereldwijd zijn de cijfers nog onthutsender. Wat voor effecten heeft deze vermogenskloof op onze samenlevingen?

In haar boek Limitarisme. Pleidooi tegen extreme rijkdom pleit filosoof Ingrid Robeyns, oud-speler van het Filosofisch elftal, voor een bovengrens op vermogens. Ze ondersteunt haar pleidooi met morele argumenten, zoals: extreme rijkdom houdt de armen arm, het is besmet geld, het ondermijnt de democratie, en het vernietigt de natuur.

Robeyns stelt een rijkdomsmaximum voor. Een vermogensbelasting van 100 procent voor boven de 10 miljoen euro. Is dat limitarisme een goed idee?

“Hoe problematisch extreme vermogensongelijkheid ook is, aan limitarisme kleven eveneens morele bezwaren”, zegt Bas Haring, filosoof en hoogleraar publiek begrip van de wetenschap aan de Universiteit Leiden. “Stel, je bent een taxichauffeur. Je werkt hard, je spaart, en op een gegeven moment heb je genoeg geld om een taxi te kopen. Vind je dan dat die taxi jouw legitieme eigendom is? En vind je het rechtvaardig als je vervolgens je taxi in ruil voor een vergoeding uitleent aan een ander, op de momenten dat je hem zelf niet gebruikt? Als je antwoord twee keer ja is, ben je een kapitalist.


Wij zijn allemaal kapitalisten

“Stel nou dat diezelfde taxichauffeur duizend taxi’s bijeengaart, die hij ook voor een vergoeding uitleent aan anderen om te gebruiken. Waarom zou datgene wat met één taxi rechtvaardig is, ineens onrechtvaardig zijn als het om duizend taxi’s gaat?

“Misschien voelt het verkeerd als iemand zoveel taxi’s bezit, maar om daarop in te grijpen voelt nog onrechtvaardiger. De botte bijl van het limitarisme druist in tegen een fundamenteel rechtvaardigheidsgevoel. In die zin zijn wij allemaal kapitalisten.”

Volgens Thijs Lijster, universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, zal niemand het bezit en de exploitatie van duizend taxi’s onrechtvaardig vinden in onze huidige kapitalistische context. “Maar die context hoef je niet voor lief te nemen. Waarom zou het in een alternatieve samenleving niet veel rechtvaardiger zijn als iemand een taxi die anders toch maar ongebruikt in de garage staat, zonder vergoeding gebruikt?


Het sprookje van Elon Musk

“Bovendien, hoe is iemand überhaupt in staat om duizend taxi’s te verzamelen? Er bestaan veel misvattingen over hoe rijken en superrijken aan hun kapitaal komen. We hebben jarenlang te horen gekregen dat Elon Musk als briljante selfmade ondernemer zijn autobedrijf Tesla vanuit het niets uit de grond stampte. In dat sprookje geloven mensen graag: als ik maar hard genoeg werk en slim genoeg investeer, kan ik ook zélf zo’n positie bereiken. Terwijl Musk in werkelijkheid met een enorm vermogen werd geboren en vervolgens start-ups opkocht die aan slimme dingen werkten.

“Daar komt bij dat overheden wereldwijd de groei van bezit en vermogen stimuleren en faciliteren, onder andere door bezit en vermogen veel lager te belasten dan arbeid. Als de taxigigant uit het voorbeeld zijn taxi voor een vergoeding uitleent is die transactie volstrekt wettig, maar hij heeft wel een voorsprong, want met zijn bezit kan hij onevenredig meer verdienen dan de persoon die zijn brood in de taxi verdient.

“Marx schrijft in Das Kapital dat zelfs de zuivere marktsituatie, zoals geschetst door achttiende-eeuwse liberalen als Adam Smith, niet vrij is van onrechtvaardigheid en uitbuiting. Want arbeid is de factor die waarde creëert, en die waarde wordt geïncasseerd door de bezitters van de productiemiddelen.”


Kwaadaardige kapitalisten

Haring: “Maar de meeste rijken zijn toch geen uitbuiters. Ze verkwisten geen geld door hun toilet door te spoelen met champagne, ze lenen hun geld uit aan ondernemers, zodat er iets mee kan gebeuren in de samenleving. Zoals de chauffeur die zijn duizend taxi’s verhuurt.”

Lijster: “Uitbuiting is niet per se een individuele morele keuze van kwaadaardige kapitalisten, het is ingegeven door een wereldwijd systeem. Apple heeft zijn verschrikkelijke Foxconn-fabrieken in China, waar netten hangen om te voorkomen dat werknemers zelfmoord plegen door uit het raam te springen. Maar als Apple in plaats daarvan tegen minimumlonen en onder goede arbeidsomstandigheden in de VS of Europa telefoons zou gaan maken, kost een iPhone het viervoudige en kan Apple niet meer concurreren. Zo blijft het systeem in stand.

“Extreme rijkdom is in de kern dus niet alleen een moreel vraagstuk voor individuen, maar een politiek vraagstuk. En de politieke macht van de superrijken is helaas beter georganiseerd dan de macht van de midden- en arbeidersklasse.”


Van vermogen kun je oneindig veel hebben

Haring: “In de loop van de tijd zijn er inderdaad allerlei structuren ontstaan waardoor mensen hun vermogen kunnen beschermen en uitbreiden. Van vermogen kun je oneindig veel hebben, maar van inkomen door arbeid niet, want er passen maar acht tot twaalf werkuren in een dag.

“De bron van vermogen kun je makkelijk doorgeven aan een ander, maar bij de bron van inkomen is dat lastig. Daarom zou ik een lans breken voor hogere erfrechtbelasting, want door erfrecht blijft vermogen binnen families geconcentreerd. Groot probleem van vermogensongelijkheid is dat vermogenden dan kunnen bepalen wat er met al dat kapitaal gebeurt.”

Lijster: “Klopt. Figuren als Elon Musk en Jeff Bezos pompen miljarden in een heilloze ruimterace, geld dat beter besteed was aan armoede en ziektebestrijding en openbare voorzieningen.”


Een hoge roze toren op je koopwoning

Haring: “Vermogensongelijkheid leidt onherroepelijk tot machtsongelijkheid. En volgens mij is het legitiem om daar iets tegen te doen, bijvoorbeeld met een commissie die controleert of de manier waarop superrijken hun geld uitgeven niet te veel indruist tegen het publieke belang. Vergelijkbaar met een gemeente die jou verbiedt om een 20 meter hoge roze toren op je koopwoning te bouwen, terwijl het toch echt je eigen huis is.”

Lijster: “Sympathiek idee, zo’n commissie, maar in feite bestaat die al: de democratie. In het publieke debat bepalen we wat er moet gebeuren met het geld dat via belastingen wordt geïnd. Met zo’n commissie span je dus het paard achter de wagen. Beter zorg je er in een eerder stadium voor dat we geen belastinginkomsten mislopen. Bovendien, als de superrijken aan zo’n commissie worden onderworpen kennen ze duizend manieren om hun geld ergens anders heen te sluizen.”

Haring: “Maar dat laatste zou ook de praktische uitvoerbaarheid van limitarisme in de weg staan, want dan weten de superrijken net zo goed de geitenpaadjes naar belastingparadijzen te vinden. Ik begrijp het limitarisme vooral als een moreel appel. Bill Gates wil een deel van zijn vermogen inleveren, hij geeft veel aan goede doelen en vraagt om zwaarder belast te worden. Het probleem is dat heel veel andere vermogenden dat niet willen.”


Zelfs je tandenborstel moeten delen

Lijster: “Wat Gates doet verdient op zich lof, maar hij pompt miljarden in doelen waarvan hij zelf heeft bepaald dat ze goed zijn. Daar gaapt dus wederom een democratisch tekort.

“In de discussie over limitarisme wordt vaak angst aangejaagd, alsof het een hellend vlak is: ‘links’ wil alle bezit van burgers afpakken, net zolang tot we zelfs onze tandenborstel moeten delen. Maar juist doordat de rijken steeds rijker worden kunnen mensen steeds minder persoonlijk bezit hebben.

“Als ze al een huis bezitten is dat op papier, want in feite is dat huis eigendom van de bank. En ze moeten steeds harder werken om het te kunnen betalen, terwijl de rijken hun vermogens spekken door speculatie met vastgoedportefeuilles, waarmee ze de huizenprijzen opdrijven. Welbeschouwd is het kapitalisme zélf de grootste vernietiger van persoonlijk bezit, dat is de ironie.”


Trouw, 13-02-2025 (Maurice van Turnhout)