Rob Wijnberg heeft vertrouwen in de mens. ‘We dénken dat de polarisatie toeneemt’

R. Wijnberg, Voor ieder wat waars. Hoe waarheid ons verdeelt en ons weer kan samenbrengen, s.l.: De Correspondent, 2023.


Filosoof en journalist Rob Wijnberg lanceert een nieuw idee van waarheid. Om de ‘planetaire crises’ het hoofd te bieden kiest hij voor een hoopvol verhaal: we zorgen ongelooflijk goed voor elkaar.


Hij zegt het aarzelend. Rob Wijnberg (1982), hoofdredacteur van De Correspondent, loopt lang genoeg mee in de mediawereld om te weten dat je moet uitkijken met uitspraken als ‘het was nog nooit zo erg’. Toch zegt hij het: de rampzalige stapeling van, zeg, de opwarming van de aarde, wereldwijde ongelijkheid, luchtvervuiling en verlies aan biodiversiteit, levert een unieke planetaire crisis op.

En de enige manier om daaraan het hoofd te bieden? “Dat kan alleen maar samen.”

Dat vraagt wel een gezamenlijk idee van hoe die realiteit eruitziet. Maar we leven in postmoderne tijden, dus iedereen heeft zijn of haar eigen waarheid. Vindt de één iets een feit, dan ondermijnt de ander dat als ‘ook maar een mening’ (Willem-Alexander van Oranje, over een onderzoek naar de rol van zijn schoonvader in de dictatuur in Argentinië) of pareert dat met ‘alternatieve feiten’ (Donald Trump).

Is ‘waarheid’ daarmee een tandeloze tijger geworden? Niet volgens Rob Wijnberg. Sterker nog: hij levert een nieuw concept van waarheid dat, aldus de ondertitel van zijn boek, ‘ons weer kan samenbrengen’. In Voor ieder wat waars neemt hij een lange aanloop, waarin hij – filosoof van huis uit – de geschiedenis van de waarheid uit de doeken doet.

Elk tijdperk heeft zo zijn eigen waarheid. Om dat aan te tonen – en om daarmee ruimte te scheppen voor zijn eigen variant – besteedt Wijnberg bijna de helft van zijn boek aan 2500 jaar wijsbegeerte.

Laten we die even in vogelvlucht doornemen.

“Dat zijn duizenden jaren westerse cultuur, daar beperk ik me toe. Het begon met waarheid als verlossing. Ze lag buiten het menselijk bereik. De beroemdste vertolker ervan was Plato: om ons heen zag hij een schijnwerkelijkheid, de wérkelijke werkelijkheid lag voorbij het aardse. Dat basisidee zag je daarna in alle grote godsdiensten terug. De mens kon eraan proeven, maar dan ná dit leven. De wereld was tamelijk ellendig, alleen verlossing bood troost, want vooruitgang was ondenkbaar.”

Dat beeld kantelde drie eeuwen geleden, zegt Wijnberg. “Je kunt ook zeggen: men zette een andere bril op en zag dat de waarheid naar beneden kwam. Van metafysisch naar fysisch, te vinden in de wereld om ons heen. De waarheid was geen genadegave meer, maar voor iedereen te kennen.”

“Ook de functie veranderde: het idee van vooruitgang schoot wortel. De tijdgeest veranderde fundamenteel in de Verlichting, de denkers hadden een utopisch ideaal van een betere samenleving. Neem Immanuel Kant, die schreef pamfletten als Naar de eeuwige vrede.”

Dat was de tijd dat de mens mondig werd, om met Kant te spreken.

“Ja, hij nam het heft in eigen handen, weg uit het leven dat Thomas Hobbes zo pakkend beschreef als ‘smerig, wreed en kort’. De levensverwachting nam toe, mensen kregen langzaamaan rechten en vrijheden. Dat was het effect van die veranderde opvatting over waarheid.”

We hebben de premoderne tijd gehad, daarna de moderne. Nu leven we in de postmoderne tijd, zo na de Tweede Wereldoorlog.

“En weer met een nieuw idee van waarheid. Het moderne idee van waarheid had krachten gemobiliseerd die ongekende vooruitgang mogelijk hadden gemaakt, maar ook ongekende vernietiging tijdens twee wereldoorlogen.

“De postmoderne denker zegt dan: laten we van die Waarheid met een hoofdletter en van de utopieën afstappen. Hij ontmaskerde waarheid als een middel om macht op ons uit te oefenen. Waarheid werd ons eigen maaksel, het individu werd bevrijd uit een groot collectief. In het postmodernisme is elke waarheid subjectief, een illusie.”

Die postmoderne kritiek was heel links, marxistisch, het viel alle machtspretenties aan.

“Precies, maar dat idee van ‘ieder zijn waarheid’ ging een bizar huwelijk aan, een monsterverbond met het rechtse idee van de vrije markt. Die streeft ook geen gedeelde waarheid na. Wel behoeftebevrediging. Zo kon waarheid een consumptiegoed worden. Ze is immers zelfverzonnen, dan kun je er maar beter clicks mee scoren. Zo verloor waarheid haar verbindende kracht.”

Als Voor ieder wat waars een roman was geweest over de verpulvering van de waarheid, dan waren twee personages de slechteriken: politiek en media. Wijnberg gaat uitgebreid in op hun rol. Zo belicht hij de Bulgarenfraude. In 2013 tilde een aantal Bulgaren de Nederlandse staatskas. De verontwaardiging was groot, want de overheid was veel te goed van vertrouwen geweest.

Daarop volgden hardvochtige maatregelen – met de Toeslagenaffaire als uitvloeisel. Nu vonden politici en media dat de overheid veel te wantrouwend was geweest. Volgens Wijnberg ontbrak het de critici aan een baseline: de verontwaardiging waaide met alle winden mee.

“Nog een voorbeeld: het RIVM schreef in 2009, bij een uitbraak van de Mexicaanse griep, wat de rampscenario’s waren. Er werden veel vaccins ingekocht. De pandemie bleef uit en de RIVM kreeg te horen dat het paniek had gezaaid, allemaal bangmakerij. Tijdens de covidpandemie was het RIVM wijs geworden en dus terughoudender. Waarop de NOS berichtte: ‘RIVM hield rekening met ‘catastrofale’ impact corona, maar deelde dat niet met publiek’.

Dat is dus achterdochtig en cynisch.

“Het ironische is dat grote nieuwsmedia met hun wantrouwen de perfecte voedingsbodem zijn voor het leugenachtige populisme waar ze dagelijks tegen ten strijde trekken. Het is het perpetuum mobile van de argwaan.”

De waarheid is verkruimeld, het cynisme regeert, gedeelde idealen ontbreken. Daar staan we dan tegenover planetaire crises. Meneer Wijnberg, help!

“Dan heb je inderdaad niets aan een geprivatiseerde waarheid. Wat we nodig hebben is een waarheid die het collectief in het oog krijgt, die gedeeld wordt. Het is niet makkelijk om een alternatieve waarheidsopvatting op te stellen, ik heb getwijfeld of ik dat wel zou doen. Maar ik zie aanknopingspunten waardoor ik het aandurf.”

Zoals?

“Ik laat zien wat we allemaal gemeen hebben. De mens is een uitzonderlijk zorgzame, empathische soort. Onze positie in deze wereld danken we niet aan onze kracht of intelligentie, maar aan ons ongeëvenaarde vermogen samen op te trekken.”

U doet me denken aan de optimistische Verlichtingsdenkers.

“Hun vooruitgangsgeloof deel ik, maar hun mensbeeld was niet zo optimistisch. Zij vonden – net als de meeste economische theorieën, en Freud – dat we egoïstisch en zondig waren en onze driften moesten onderdrukken. Ik denk dat onze neigingen juist heel sociaal zijn, veel altruïstischer dan men eeuwenlang dacht.”

Daarmee sluit Wijnberg aan bij de overtuiging van Rutger Bregman, dat de mens in wezen deugt. We zijn geen ellebogenwerkers, maar belangeloos behulpzaam.

Dat staat toch haaks op het nieuws in de krant en op tv?

“Ja, maar dat komt doordat die oog hebben voor de uitzonderingen, niet voor de norm. De uitzondering – de Bulgaarse fraudeurs – krijgt alle aandacht, terwijl meer dan 99 procent zich voorbeeldig gedraagt. Bovendien: wat je benadrukt, krijg je terug. Als je uitgaat van overtreding, van wantrouwen, dan lok je fraude uit.

“Zo groeit wantrouwen. Net als polarisatie. Het SCP houdt al decennia onze opvattingen bij: de meningsverschillen die we hebben, groeien niet maar krimpen. Echt, de tegenstellingen over bijvoorbeeld euthanasie en de multiculturele samenleving nemen af, terwijl ze in de perceptie groeien. We dénken dat polarisatie toeneemt, en daarmee groeit ze.”

Hier ligt een taak voor de slechterik in uw boek, de media.

“Dat kan ik ze niet voorschrijven. Wat nu de voorpagina’s haalt, is ten eerste niet het normale, maar het abnormale, en ten tweede: door het als gewoon ‘nieuws’ te benadrukken, wek je de indruk dat het wél de norm is.”

Wat hoort er wel op de voorpagina?

“De ecodesign-richtlijn van de Europese Unie. Dat is vreselijk saai, het zijn duizenden pagina’s voorschriften over het energiegebruik voor huishoudelijke apparaten. Alleen al die voor uw stofzuiger bespaart over tien jaar meer CO2-uitstoot dan een kwart van het hele Nederlandse klimaatbeleid.”

En wat helpt ons die anekdote?

“Het gaat erom dat we de nodige vooruitgang mogelijk maken. Daar horen verhalen bij. Europa is een succesverhaal, dat moeten we elkaar vertellen.

“Dat we vooruit zijn gegaan in technologie, kennis en moraal danken we aan nieuwe beschrijvingen van de wereld. Aan een verhaal over hoe we onszelf, de wereld en de toekomst zien. Vooruitgang is een verbeelding om in te geloven. Zo is Europa een getuigenis van waar we toe in staat zijn als we samenwerken. Geen grenzen meer, veilig voedsel, geen lege schappen in Oost-Europa, noem maar op. Het is een prestatie van wereldniveau.”

Mag je dat wel ‘waarheid’ noemen?

“Wel als je waarheid opvat als een fictie die werkelijk wordt als we haar geloven. Je kunt elkaar een waarheid vertellen over hoe verdeeld we zijn. Zeggen: we zijn meer gepolariseerd dan ooit, de wereld holt achteruit op weg naar de ondergang. Als we die waarheid collectief belijden, dan wordt ze waar.

“We kunnen elkaar ook een andere fictie voorhouden, en die realiseren, met een fundamenteel ander mens- en wereldbeeld. Die waarheid noem ik ‘de waarheid als weefsel’. We kennen in de natuur ecosystemen, zo is ook de maatschappij een netwerk van samenwerkende soorten, verbonden door een besef van onzichtbare afhankelijkheid.”

Op de waarheid als weefsel zijn we volgens u aangewezen om het hoofd te bieden aan de mondiale crises. Maar is de individualistische mens wel van die waarheid te overtuigen?

“Dat is een cruciale vraag. Op dat individualisme valt wel wat af te dingen, geluk heeft zich ontdaan van gemeenschapszin. Persoonlijk succes is niet van jou, maar dank je aan je omstandigheden, de mensen om je heen. De vaak beleden individuele vrijheid is ook niet van jou, maar die dank je aan het collectief.”

Wijnberg verwacht geen verlies aan vrijheden en welzijn, als zijn waarheid als weefsel de collectieve overtuiging wordt. “De postmoderne mens is beroofd van het welzijn op langere termijn. Wat ik voor me zie is een groei in harmonie met de draagkracht van de aarde. Ecologisch. Met meer vertrouwen. Mijn waarheid is wat we delen.”


Trouw, 25-09-2023 (Lodewijk Dros)